معرفی کتاب‌های فلسفی برای کودکان و نوجوانان

کارل و معنای زندگی، یکی دیگر از داستان‌های بامزه‌ای است که می‌توان به همین منظور خواند. کارل کرم کوچکی است که به زندگی عادی کرم‌ها مشغول است؛ تونل می‌سازد و از زندگی‌اش راضی است. اما زمانی که با یک موش صحرایی برخورد می‌کند، تمام معادلاتش به هم می‌ریزد. موش از کارل می‌پرسد که تونل کندن برای چیست؟ این آغاز سفر کارل، برای پیدا کردن این جواب این پرسش است…

آموزش فلسفه به کودکان آغازگر سفر فکری است و چه خوب است توشه‌ی راه این سفر داستان‌ها باشند. کودکان بسیار کنجکاو هستند و دوست دارند درباره‌ی جهان و خودشان سؤال بپرسند. چه خوب است مسیر درست تفکر و پاسخ به این سؤالات را به آن‌ها نشان دهیم. آموزش فلسفه به کودکان آموزش نظریات پیچیده نیست، بلکه در این راه کودکان باید تفکر انتقادی، خلاقیت، خودآگاهی و مهارت‌های ارتباطی را بیاموزند و آن‌ها را تقویت کنند. چند سالی است که موضوع آموزش فلسفه به کودکان (فبک) در ایران داغ است. نشر یار مانا به همت خانم دکتر منیره عابدی و پریسا اختیاری مجموعه‌ای از داستان‌هایی را آماده کرده‌اند که در سفر فلسفه‌ورزی به کودکان کمک می‌کنند. این مجموعه شامل ده جلد کتاب برای کودکان پیش از دبستان است و مفاهیم مختلفی را در خود جای داده است. این کتاب‌ها علاوه‌بر داستان در انتها، بازی‌ها و دستورالعمل‌هایی دارند که والدین و مربیان می‌توانند از آن‌ها برای آموزش و تثبیت مفاهیم گفته‌شده استفاده کنند. 

دانستن نام فیلسوفان بزرگ دنیا و آشنایی با نظراتشان در سفر آموختن فلسفه مهم است؛ اما شناخت فلسفه‌ی ذهنی آن‌ها برای کودکان و نوجوانان مهم‌تر است. کتاب‌های مجموعه افلاطون‌های کوچک از نشر کتاب چ بسیار خلاقانه این موضوعات و مباحث را برای کودکان و نوجوانان بیان می‌کند. نویسندگان هر کدام از کتاب‌های این مجموعه با شناخت کافی از یکی از فیلسوفان غرب دست به نوشتن این کتاب‌ها زده‌اند. آن‌ها تفکرات این فیلسوفان را در داستان‌هایی که خلق کرده‌اند به کودکان عرضه کرده‌اند. 

«تماشاخانه‌ی هانا آرنت» یکی از کتاب‌های این مجموعه است و نویسنده فلسفه‌ی هانا آرنت را در موضوعات مختلف در قالب داستان آورده است. موضوع امیدواری و دانستن اینکه در تاریک‌ترین روزها هم امکان تغییر اوضاع وجود دارد در این کتاب بسیار پررنگ است.

شاهنامه کتاب ابدی ایرانیان است که از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است؛ اما می‌توان از آن به‌عنوان منبعی برای آموزش فلسفه به کودکان هم استفاده کرد. دکتر یحیی قائدی در کتاب «داستان‌های شاهنامه و فلسفه برای کودکان» روش چگونگی انجام این کار را می‌گوید. یکی از عناصر اصلی در آموزش کودکان در عصر حاضر داستان‌ها هستند و شاهنامه پر است از داستان‌های حماسی و اسطوره‌ای. از طرفی دیگر، یکی از جنبه‌های شاهنامه خردگرایی آن است. فردوسی در شاهنامه صحنه‌هایی از اندیشه‌های فلسفی خلق می‌کند و چه گنجی بهتر از شاهنامه برای آموزش فلسفه؟! این کتاب برای والدین و مربیان نوشته شده است و شامل داستان‌هایی است که می‌توان از آن‌ها برای آموزش فلسفه به کودکان دوره‌ی ابتدایی استفاده کرد. در ابتدای کتاب روش استفاده از کتاب و داستان‌ها برای بهره‌وری بیشتر و بهتر توضیح داده شده است. نشر آواهیا این کتاب را منتشر کرده است. 

انتشارات خط آخر نیز کتابی با نام «آموزش کاربردی فلسفه به کودکان» را منتشر کرده است که براساس داستان‌های مولانا است. این کتاب نیز راهنمای بسیار خوبی برای معلمان و مربیان است تا کلاسی برای آموزش فلسفه برای کودکان طراحی کنند. هر دوی این کتاب‌ها را می‌توانید در طاقچه مطالعه کنید.

متیو لیپمن نویسنده‌ی کتاب مارک از پیشگامان آموزش فلسفه به کودکان است. لیپمن زمانی که استاد دانشگاه بود، متوجه شد دانشجویان قدرت استدلال و تفکر ندارند و به این نتیجه رسید که این مهارت‌ها باید از کودکی آموزش داده شوند. او بنیان‌گذار مؤسسه‌ی پیشبرد فلسفه برای کودکان است و در این مدرسه برنامه‌های درسی فلسفه برای کودکان را طراحی کرده است. کتاب مارک یکی از محصولات این مؤسسه است و برپایه‌ی فلسفه‌ی اجتماعی و برای دانش‌آموزان پایه‌ی یازدهم و دوازدهم نوشته شده است. لیپمن این کتاب را برای درس مطالعات اجتماعی طراحی کرده است و هدف آن آموزش تفکر عمیق و نقد قوانین و هنجارهای جامعه‌ای است که دانش‌آموزان به آن تعلق دارند. قالب کتاب داستان است و در هشت فصل نوشته شده است. داستان براساس گفت‌وگوهای بین دانش‌آموزان و تسهیلگری معلمشان پیش می‌رود و موضوعات مختلفی در آن مطرح می‌شود. کتاب مارک را انتشارات دانشگاه خوارزمی با ترجمه‌ی یحیی قائدی و معصومه رمضانی روانه‌ی بازار کرده است.

گاهی داستان‌های فلسفی کارشان این است که سؤالاتی را در ذهن خواننده ایجاد کنند نه اینکه به آن‌ها پاسخ‌های مستقیم دهند. اساس این سؤالات تفکر درباره‌ی مسائل عمیق زندگی است. مجموعه داستانی «من، فلسفه، زندگی» از این دسته داستان‌هاست. این مجموعه را دکتر کاوه رستمی نوشته است و از ده کتاب تشکیل شده است. بعضی از این داستان‌های این مجموعه «بادبادک»، «آلاله»، «زیباترین گل» و «پنجره» نام دارند. هر کدام از این داستان‌ها سوالاتی را در ذهن خواننده ایجاد می‌کنند. 

ازوپ نویسنده‌ی یونانی است که از او قصه‌ها و افسانه‌های پندآموز بسیاری بر جای مانده است. رون شاو معلمی کارکشته و خلاق است که از این افسانه‌ها برای آموزش تفکر انتقادی بهره برده است. او در کتاب «فلسفه در کلاس درس» روشی خلاق و سرگرم‌کننده را ابداع کرده است. این کتاب پانزده درس دارد و در هر درس شاو از یکی از داستان‌های ازوپ استفاده کرده است. در انتهای داستان پرسش‌هایی مطرح می‌شود. پرسش‌هایی که توانایی اندیشیدن و سازمان‌دهی تفکر را محک می‌زنند. این کتاب یک ابزار بسیار مناسب برای تسهیلگران و مربیان است تا در کلاس‌های خود تفکر انتقادی و فلسفه را با کودکان کار کنند. کتاب صوتی فلسفه در کلاس درس با ترجمه‌ی حسن سالاری و گویندگی الهه پرسون در طاقچه موجود است.

بزرگ‌ترها همیشه با سوالات فلسفی کودکان روبه‌رو می‌شوند. کودکان با کنجکاوی ذاتی خود به اطراف دقیق می‌نگرند و پرسش‌هایی درباره‌ی همه چیز برایشان پیش می‌آید. آسترید دبورد به‌ خوبی این ویژگی را در «کتاب علامت‌ سوال‌های من» انعکاس داده است. آرشیبالد، پسرک داستان «علامت سوال‌های من»، سؤال‌های زیادی از پدرش دارد. او با دیدن دسته‌ی پرستوها ناگهان دلش می‌خواهد به سفری دور و دراز برود. سؤال‌های زیادی هنگام سفر برای او پیش می‌آید. آسترید دبورد سؤال‌های شاید سطحی و عمیقی را درباره‌ی زندگی در این کتاب مطرح می‌کند. سؤالاتی درباره‌ی پیداکردن راه، ترس، شادی و تنهایی. پدر آرشیبالد جواب‌های مطمئن و تقریبا کوتاهی به پسرش می‌دهد. این کتاب می‌تواند برای والدین همچون دروازه‌ای باشد برای ورود به دنیای سؤالات کودکان و پیداکردن پاسخ‌های آن‌ها همراه با کودکان. این کتاب را نشر پرتقال با ترجمه‌ی مطهره حیدری منتشر کرده است.

دنیای سوفی، سفری به دل تاریخ فلسفه است. سفری که با یک پرسش عجیب آغاز می‌شود: تو کیستی؟ این سوال که روی که تکه کاغذی نوشته شده است، آغاز سفری است به کوچه پس‌کوچه‌های یونان باستان. همانجایی که اولین فیلسوف‌های عالم، قدم می‌زدند و با مردم خوش‌وبش می‌کردند و سعی می‌کردند ذهن آن‌ها را به موضوعی جلب کنند که به نظر بسیار بی‌ارزش و بی‌اهمیت می‌آید: زندگی چیست؟

یوستین گاردر با نوشتن دنیای سوفی، در واقع در تلاش بود تا متن مناسبی آماده کند که دانشجویانش در کلاس‌های فلسفه بتوانند از آن استفاده کنند. متنی که چند ویژگی مهم داشته باشد: تاریخ فلسفه را در قالب داستان بیان کند. فلسفه را به صورتی طبقه‌بندی‌شده و به زبان ساده بیاموزد و از همه مهم‌تر، داستانی باشد تا بتواند برای مخاطبانش جذاب باشد. و همه‌ی این ویژگی‌ها باعث شده این رمان یکی از بهترین کتاب های فلسفی برای نوجوانان و بزرگسالان بشود.

نگاه نوجوانان به دنیا، نگاهی سرشار از اعجاز و شگفتی است. همین شگفتی که در دنیای پیرامون خود می‌بینند، سبب می‌شود تا ذهنشان آماده پرسیدن سوال باشد. سوال‌هایی که نمی‌توان برای پاسخ‌هایشان حد و مرزی تعیین کرد. سوال‌هایی که آن‌ها می‌پرسند جواب‌هایی به همان اعجازانگیزی دارد.

نورا، دختر یازده‌ساله‌ای است که علاقه زیادی به فلسفه دارد و مدام سوال می‌پرسد. او سوال‌هایش را از ویتوریو هوسله، استاد فلسفه دانشگاه آلمان، می‌پرسد. نامه‌نگاری میان این دو نفر از ژانویه‌ی سال ۱۹۹۴ آغاز می‌شود و تا ژانویه‌ی سال ۱۹۹۶ طول می‌کشد. نورا سوال می‌کند و هوسله، به دقت و البته با زبانی ساده و قابل فهم به او جواب می‌دهد. حاصل این ارتباط یک کتاب فلسفی برای نوجوانان دنیا می‌شود. در کتاب محفل فیلسوفان خاموش، می‌توان ردپایی از تمام فیلسوفان را دید: از افلاطون گرفته تا هگل و حتی فروید. در این کتاب از مسائل مهم زندگی سخن به میان می‌آید و دیدگاه‌های مختلف درباره موضوعاتی مانند خداپرستی، ایمان، عشق و زندگی پس از مرگ نیز مطرح می‌شود.

شازده کوچولو کتابی است که نامش را می‌توانید در فهرست‌های مختلف پیدا کنید. در فهرست کتاب‌هایی که باید پیش از مرگ خواند، کتاب‌هایی که پرفروشند، بیش از همه کتاب‌های فرانسوی در جهان خوانده و یا ترجمه شده‌اند و … . این بار هم نامش در فهرست کتاب‌هایی برای آشنایی با فلسفه برای نوجوانان آمده است. جای چندان تعجبی هم نیست. این کتاب کوچک و کم‌حجم بیشتر از هزاران هزار ساعت درس و آموزش می‌تواند فلسفه زندگی را بیان کند.

آنتوان دوسنت اگزوپری در این کتاب که مرور خاطرات و گفتگوهای خلبانی با یک مسافر کوچک است، از زندگی صحبت می‌کند. در این کتاب، روح فلسفه جریان دارد؛ همان شگفتی معصومانه و کودکانه‌ای که مسافر کوچولو در سفرهایش تجربه می‌کند و همان سوال مهم همیشگی که در تمام بحث‌های فلسفی وجود داشته است، در این کتاب وجود دارد. مسافر کوچک سوال می‌پرسد و مدام می‌خواهد از همه‌چیز سردربیاورد. او می‌خواهد چرایی همه‌چیز را بداند و با این سوال پرسیدن‌هایش است که در نهایت یکی از جذاب‌ترین کتاب‌های دنیا را می‌سازد.

همیشه، وقتی پای فلسفه به میان می‌آید، ذهن به سمت سوالاتی از این دست می‌رود: ما که هستیم؟ برای چه زندگی می‌کنیم؟ یا به عبارت بهتر

از کجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ / به کجا می‌روم آخر ننمایی وطنم

به هرحال، این تجربه میان تمام انسان‌ها مشترک است. فکر کردن درباره اینکه چه کسی هستند و چه رسالتی در زندگی خود دارند. از طرف دیگر گاه باید جرات به خرج داد و در انتظار تغییرات، دست به کاری زد. جاناتان لیوینگستون، مرغ دریایی بود که این سوال را از خودش پرسیده بود و به پاسخ هم رسیده بود. او دوست داشت پرواز را تجربه کند. پروازی بلند، طولانی و در ارتفاعی بالا. جایی که هرگز پای هیچ مرغ دریایی دیگری به آنجا نرسیده است. اما این فکر جاناتان، به مذاق دیگران خوش نمی‌آید. پدر و مادرش سخت نگران حال او هستند و دیگر مرغ‌ها، او را دیوانه می‌پندارند. آرزوی پرواز برای مرغ دریایی، زیاد از حد به نظر می‌رسد. روزی می‌رسد که همه مرغ‌های دریایی، جلسه‌ای تشکیل می‌دهند تا درباره جاناتان تصمیم‌گیری کنند…

جاناتان، مرغ دریایی، داستانی کوتاه و خوش‌خوان است که مطمئنا لذت را به تمام خوانندگانش هدیه می‌کند و یکی از بهترین کتاب های فلسفی برای نوجوانان است.

کندوکاو فلسفی برای نوجوانان کتابی راهنما برای فراگیری فلسفه نوشته سعید ناجی، سمانه عسکری و فاطمه یونسی است. در این کتاب فلسفه در قالب داستان آموزش داده شده است. این داستان‌ها کمک می‌کنند کودکان با سفری تخیلی به زندگی شخصی‌شان گره‌های اساسی یا فلسفی زندگی خود را به یاد آورند و آنها را به‌منظور بررسی یا یافتن راه‌حل از زبان شخصیت‌های داستان مطرح کنند تا با همفکری و کمک دوستانشان در حلقهٔ کندوکاو راهی برای درک و فهم و حل آنها بیابند.

دنیا برای ما انسان‌ها، مجالی است برای کسب تجربه‌های متفاوت. از خوردن غذاهای سرزمین‌های گوناگون گرفته تا دیدن دنیا و عاشق شدن. هرکدام از این تجربیات می‌توانند نگاهمان را به زندگی تغییر دهند و خرد یا آگاهی دیگری به ما ببخشند. اما گاهی، رخدادها و اتفاقات پیش‌بینی‌نشده‌ای مسیر زندگی را متفاوت می‌کنند. مثل یک بیماری عجیب. این همان اتفاقی است که در کتاب همه چیز، همه چیز، رخ می‌دهد.

شخصیت اصلی این کتاب فلسفی برای نوجوانان، مادلین، دختری جوان است که تا به حال پایش را از خانه بیرون نگذاشته است. برخلاف هفده‌ساله‌های دوروبرش زندگی‌اش از مسیر مدرسه، کلاب، جشن‌های مدرسه و دورهمی‌های دوستانه خالی است. دنیای او از مادرش، پرستارش و کتاب‌هایش تشکیل شده است. زندگی او در یک قرنطینه دائمی می‌گذرد که البته برای حفظ سلامتی و حفظ جانش ضروری است. اما از روزی که همسایه‌های جدید به محله آن‌ها اسباب‌کشی می‌کند، زندگی مادلین هم تغییر می‌کند و دوروبرش با چیزهای جدیدی پر می‌شود. تجربه‌هایی متفاوت…

اگر دوست دارید با فلسفه آشنا شوید و البته حال و حوصله متن‌های طولانی را ندارید، یا دلتان می‌خواهد فلسفه را در قالب یک داستان جذاب خیالی فرابگیرید، راز فال ورق همان کتابی است که باید انتخاب کنید. یوستین گردر در کتاب راز فال ورق، بار دیگر مهارتش را در داستان‌پردازی به رخ کشیده است. این داستان جذاب که درونمایه فلسفی دارد، ماجرای سفر طولانی پسری به نام هانس توماس است که همراه با پدرش، در جستجوی مادرش هستند. مادری که سال‌ها پیش آن‌ها را ترک کرده بود. اما این کتاب را نباید فقط یک داستان فلسفی ساده، یا یک سفرنامه خشک و خالی دانست. این کتاب ترکیبی است از خیال و واقعیت. ماجراهای عجیبی که ارتباطاتی پیچیده با هم دارند و معماهایی که هرکدام، مسافران را یک قدم به هدفشان نزدیک می‌کند. داستان‌گوی ماهری به نام یوستین گردر، در این کتاب هم مانند کتاب‌های دیگرش، قصه، افسانه، تخیل، واقعیت و فلسفه را درهم می‌آمیزد و دوباره و دوباره به طرح همان سوال‌هایی مشغول می‌شود که همه ما بارها از خود پرسیده‌ایم: هدف زندگی چیست؟

اگر از سبک نگارش و داستان‌پردازی این استاد فلسفه و نویسنده توانا لذت برده‌اید، سراغ کتاب‌های دیگر او مانند «دختر پرتقالی» و «آریل» را هم بگیرید. ردپای فلسفه در در این کتاب‌ها هم می‌توانید پیدا کنید.

کتاب پرسشگری و گفتگو با کودکان و نوجوانان را می‌توان کتابی جامع در زمینه‌ی آموزش فلسفه به کودکان و نوجوانان دانست. جانا مورلون، مدیر مرکز فلسفه برای کودکان دانشگاه واشنگتن و مایکل دی باروز، مدرس ارشد فلسفه، در این کتاب به‌طور مفصل درباره‌ی فلسفه برای کودکان سخن می‌گویند. آن‌ها این کتاب را برای بزرگسالانی نوشته‌اند که به هر طریقی با کودکان و نوجوانان در ارتباط هستند. آن‌ها در فصل یک و دو از اهمیت و چرایی فلسفه‌ورزی برای کودکان می‌گویند. در فصل سه تا پنج به فلسفه آموزش و پرورش و رویکردهای آموزشی می‌پردازند. در فصل شش تا هشت طرح درس‌های فلسفی بسیاری را برای فلسفه‌ورزی با کودکان و نوجوانان در تمام مقاطع تحصیلی ارائه کرده‌اند و در بخش پایانی کتاب از مسائلی در حوزه‌ی ادبیات فلسفه و چگونگی راه‌یابی این مبحث به موضوعات درسی بچه‌ها سخن می‌گویند. این کتاب را نشر لگا با ترجمه‌ی مرتضی براتی منتشر کرده است. 

کتاب «چطور زندگی می‌کنید؟» داستانی است درباره‌ی پسری پانزده‌ساله به نام کاپر. او یک پسر ژاپنی است و پیش از جنگ جهانی دوم زندگی می‌کند. کاپر سؤالات زیادی از زندگی دارد. کاپر همراه با دایی‌اش ترس را بررسی می‌کند، از او درباره‌ی شرم می‌پرسد، دوستی را معنا می‌کند و درباره‌ی موضوعات بسیار دیگر فکر می‌کند و به سؤالات دیگر می‌رسد. این کتاب هم برای نوجوانانی که داستان دوست دارند و هم نوجوانانی که از خواندن مطالب علمی لذت می‌برند لذت‌بخش خواهد بود؛ چون در سیر داستان نویسنده از مقالات علمی برای فهم مطالب استفاده کرده است و این موضوع بر جذابیت اثر افزوده است. هایائو میازاکی، خالق انیمیشن‌های خلاقانه و شگفت‌انگیز، از روی این کتاب یک انیمیشن ساخته است. این کتاب را می‌توانید با ترجمه‌ی امیر آذرهوش و ناهید شیرزاد در طاقچه مطالعه کنید.

یاس فلسفی چیزی است که شاید تجربه‌اش کرده باشیم. لحظاتی دردناک که شرایط روحی و روانی خودمان به هم ریخته است و از طرف دیگر، شرایط اجتماعی نیز هر چراغ امیدی را خاموش می‌کند. امیدوار ماندن و ایمان داشتن به زندگی و ساختن هدف، در چنین شرایطی از همیشه سخت‌تر است. اما اگر بتوانیم به تجربه‌های متفاوت دست پیدا کنیم، کنار آمدن با شرایط و تلاش برای بهبودی برایمان آسان‌تر می‌شود.

ویکتور فرانکل، درست زمانی که در اردوگاه کار اجباری بود و تمام اعضای خانواده‌اش را از دست داده بود، به معنای زندگی فکر می‌کرد. در جستجوی دستاویزی که به آن چنگ بزند و زندگی‌اش را دوباره سرهم کند. خوشبختانه او موفق شد و بعدا، خاطرات و تجربه‌های آن دوران را در کتاب مشهورش، انسان در جستجوی معنا منتشر کرد. هرچند این اثر یک کتاب فلسفی برای نوجوانان نیست اما اگر تمام کتاب‌های قبلی را خوانده‌اید، حالا می‌توانید به سراغ این کتاب هم بروید.