از زنان سیبیلو تا مردان بی‌ریش؛ گشتی در بهترین کتاب های تاریخ معاصر ایران

صادق زیباکلام استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران است. زیبا کلام دو کتاب «ما چگونه ما شدیم؟» و «غرب چگونه غرب شد؟» را در پاسخ به کشمکش‌های ذهنی جامعه ایرانی نوشت. زیباکلام در کتاب «ما چگونه ما شدیم؟» با نگاهی جامعه‌شناسانه و انتقادی تاریخ ایران را مرور می‌کند تا به این سوالِ تاریخی پاسخ دهد. زیبا کلام جواب را نه تنها در تاریخ، که در مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، اقلیمی و سیاسی پیدا می‌کند.

خواندن کتاب «ما چگونه ما شدیم؟» برای شروع مطالعه تاریخ معاصر انتخاب خوبی میان کتاب‌های تاریخ معاصر ایران است. زبان کتاب ساده است و اصطلاحات تخصصی زیادی ندارد. نویسنده با آوردن مثال‌‌های فراون، مفهوم مورد نظرش را بیان می‌کند.

علی میرسپاسی استاد جامعه‌شناسی و مطالعات خاورمیانه و رئیس مرکز مطالعات ایران‌شناسی دانشگاه نیویورک است. میرسپاسی در این کتاب داستان مواجهه جامعه‌ی ایرانی در دوران معاصر با مدرنیته را نشان می‌دهد. از ابتدا مدرنیته را به عنوان حادثه‌ای که در غرب رخ می‌دهد، توضیح می‌دهد. نحوه مواجهه روشنفکران و نخبگان عصر مشروطه و حکومت پهلوی با مدرنیته جان‌مایه دو فصل از این کتاب است. در فصل‌های بعدی میرسپاسی به بررسی بومی‌سازی مدرنیته از نگاه جلال آل‌احمد و شریعتی می‌پردازد. دو روشنفکر خارج از جامعه روحانیت که نقش مهمی در این امر ایفا می‌کنند. میرسپاسی در فصل پنجم به بررسی دیدگاه متفکران و فرهنگ مدرنیته در غرب می‌پردازد. این فصل مقدمه‌ای است برای فصل ششم. فصلی که در آن به روند افول جریان روشنفکری در ایران با عنوان تراژدی چپ ایرانی می‌پردازد. در فصل پایانی نویسنده درباره امکانات ایران برای برپایی دموکراسی صحبت می‌کند.

جلال توکیان «تاملی بر مدرنیته ایرانی»را ترجمه کرده است. اگر این سوال در ذهن شما وجود دارد که تفکر غربی در جامعه ایرانی چه تاثیراتی داشته و تا کنون چه گام‌هایی برای همراه شدن با تفکر غربی در جامعه ایرانی برداشته شده است، خواندن این کتاب را پیشنهاد می‌کنیم.

سید ضیاءالدین طباطبایی یا بنا به آنچه خود دوست داشت صدایش کنند، سیدضیا بدون تشدید اول و همزه آخر، همراه رضاخان در کودتای ۱۲۹۹ و  چهار سال رئیس‌الوزرای ایران بود. در کتاب سید ضیا، صدرالدین الهی مصاحبه‌هایی که با او در سال‌های آخر عمرش داشته جمع‌آوری کرده است. او متن مصاحبه‌ها را به همراه وصف حال و هوای گفتگو در این اثر آورده است. علاوه‌ بر این مصاحبه‌هایی که او پس از کودتا داشته، چند گفتگوی صوتی و نیز چند بریده روزنامه نیز در این کتاب آورده شده است.

این کتاب بنا به قولی که صدرالدین الهی به سید ضیا داده، در زمان حیات او منتشر نشده‌ است. در مقدمه الهی این اطمینان را به خواننده داده که دخل و تصرفی در متن مصاحبه‌ها نکرده  و جانب امانت را رعایت کرده است. اگر به نحوه سقوط قاجار و شکل‌گیری پادشاهی پهلوی و نقش کودتای ۱۲۹۹ در گسترش پروژه مدرنیزاسیون در ایران دارید، پیشنهاد می‌کنیم این کتاب را بخوانید.

یرواند آبراهامیان تاریخ‌نگار ارمنی زاده ایران است. آبراهامیان هم‌اکنون در کالج باروک دانشگاه نیویورک به تدریس تاریخ جهان و خاورمیانه مشغول است. او کتاب‌های بسیاری درباره ایران معاصر نوشته است. آبراهامیان با مطالعه دقیق اسناد تاریخی و روایت جذاب و گیرایش، درک جامعی از تاریخ معاصر به مخاطب می‌دهد.

کتاب مردم در سیاست ایران گردآوری ۵ مقاله است که در سال‌های مختلف نوشته شده. نقش و جایگاه مردم در تحول‌های تاریخی ایران موضوع اصلی پژوهش‌‌های آبراهامیان در این سال‌ها است. او راویِ فشارهایِ از پایین است تا چانه‌زنی‌های در بالا. به همین دلیل در ۵ برهه‌ی تاریخی جایگاه و نقش مردم را در تحولات بررسی می‌کند.

آبراهامیان در اولین مقاله به نقش مردم در انقلاب مشروطه می‌پردازد. در دومی، ردپای مردم در کودتای ۱۳۳۲ و وقایع پیش و پس از آن را نشان می‌دهد. در مقاله‌ی سوم سهم مردم در انقلاب ۵۷ را توضیح می‌دهد. مقاله‌ی چهارم درباره سرخوردگیِ جمعی مردمی و دلزدگی از سازمان‌های سیاسی مانند حزب توده است. پنجمی که رونوشتی از یک سخنرانی دانشگاهی است، درباره‌ی فراز و فرودهای جنبش کارگری ایران است. مقطعی کوتاه از تاریخ ایران که توده‌های مردم توانستند خواسته‌های خود را به حاکمان تحمیل کنند. خواندن این ۵ مقاله‌ی کوتاه درباره تاریخ ایران معاصر درک بهتری از وضعیت مردم ایران در آن دوران به ما می‌دهد.

کتاب ایران بین دو انقلاب نوشته‌ی یرواند آبراهامیان اثری جامع و تحقیقی است که تحولات بزرگ تاریخ معاصر را با نگاه جامعه‌شناختی و براساس وضعیت جامعه‌ی ایرانی از حیث طبقاتی، قومی و مذهبی بررسی کرده است.
این کتاب پس از برگردان فارسی و انتشار در ایران، به‌طور گسترده مورد توجه محافل علمی و دانشگاهی قرار گرفت. علاقه‌مندان به پژوهش‌های تاریخی به‌خصوص تاریخ پرفرازونشیب معاصر، از این کتاب استقبالی چشم‌گیر کردند و این اقبال گسترده باعث شد کتاب بارها تجدید چاپ شود. پژوهش عمیق و گسترده‌ی یرواند آبراهامیان حول دو نقطه‌ی تعیین‌کننده‌ی تاریخ معاصر و دو رخداد بزرگ در تاریخ ایران، با استناد به منابعی موثق و برپایه‌ی مطالعات داده‌محور دقیق، کتاب ایران بین دو انقلاب را به اثری قابل اعتنا تبدیل کرده است؛ هرچند برخی پژوهشگران نقدهایی به کتاب وارد کرده و نگاه نویسنده را به مسائل تاریخ معاصر متاثر از تمایلات سیاسی چپ او دانسته‌اند.

انقلاب اسلامی ایران بدون شک مهم‌ترین رویداد تاریخ معاصر ایران است. انقلابی که با پشتوانه امر دینی همراه بود. در این کتاب مهدی نجف‌زاده به این پرسش ساده پاسخ می‌دهد که چرا در جامعه سنتی و عقب مانده ایرانی دوره قاجاریه، انقلابی مدرن و در جامعه نو شده ایرانی دوره پهلوی، انقلابی مذهبی رخ داد؟ درباره این سوال مهدی نجف‌زاده  یازده فصل صحبت می‌کند. رابطه جامعه و مذهب را بررسی می‌کند، تعریفی از دولت در ایران به ما می‌دهد و سیر اجتماعی شدن امر دینی در جامعه ایرانی را می‌گوید و در نهایت به انقلاب اسلامی ایران، چگونگی حرکت به سمت اتوپیای اسلامی و بازگشت به نشانه‌های مذهبی می‌پردازد. مهدی نجف‌زاده استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد است.

اکبر هاشمی رفسنجانی چهره مشهور انقلاب اسلامی است که از ابتدای شکل‌گیری انقلاب تا پایان عمرش با آن همراه بود. آن هم در راس و در حساس‌ترین سمت‌ها. رئیس مجلس خبرگان، رئیس جمهور، رئیس مجلس شورای اسلامی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام سمت‌هایی هستند که رفسنجانی پس از انقلاب بر عهده داشت. همه این‌ها باعث می‌شود که برای درک تاریخ ایران و کشمکش دائمی میان سنت و مدرنیته در روزگار پس از انقلاب به خاطرات و صحبت‌های او رجوع کنیم.

مصلحت‌نامه نسبت به کتاب‌هایی که پیش‌تر معرفی کردیم، انسجام کمتری دارد. سیر زمانی مشخصی ندارد. اما برای ما که در همین سال‌ها زندگی کرده‌ایم، خواندن بخش‌های مختلف این کتاب مثل کنار هم گذاشتن تکه‌های مختلف پازل است.

این کتاب در واقع حاشیه‌نگاری دیدارهای هاشمی رفسنجانی است. در نگارش این کتاب نویسندگان معرفی مهمان‌ها، فضا و حال و هوای گفتگو و سخنان هاشمی را در کنار هم نوشته‌اند. این کار با زبانی ساده و صریح در دو جلد انجام شده است.

افسانه نجم‌آبادی استاد دانشگاه هاروارد در رشته مطالعات زنان، جنسیت و تاریخ است. او کتاب زنان سیبیلو و مردان بی‌ریش را در در پی پیدا کردن ردپای وضعیت زنان در تاریخ می‌نویسد. نوعی تاریخ‌نگاری از پایین که سابقه‌‌ی کمی در ایران دارد. نجم‌آبادی در این کتاب، داده‌ها و اطلاعات تاریخی را به کمک نظریه‌های علوم انسانی در کنار هم می‌چیند. بدین صورت روایتی تازه از تاریخ قاجاریه به دست می‌آورد که خواندنش جذاب است. نجم‌آبادی برای گردآوری داده‌های تاریخ سراغ سفرنامه‌ها، رمان‌‌ها، شعرها، نقاشی‌ها و پارچه‌نوشته‌های به جا مانده از دوران قاجار رفته است.

نویسنده در این کتاب به این سوال‌ها پاسخ می‌دهد؛ اول، جنسیت چه نقشی در شکل‌گیری مدرنیته ایرانی داشته و چگونه این نقش فرهنگی را ایفا کرده است؟

دوم، اگر مفاهیم کلیدی مدرنیته ایرانی جنسیتی بودند، چگونه جنسیتی شدند و این جنسیتی شدن چه تاثیری بر سرنوشت مدرنیته زنان و مردان ایرانی داشته است؟

«من زن هستم. یک دیگری. تاریخ من، تاریخ دیگری است، تاریخ دیگربودگی زن.» مرضیه بهرامی برومند دانش‌آموخته رشته مطالعات فرهنگی است. او در این کتاب کم‌حجم در چهار فصل دغدغه‌هایش را در حوزه زیست جنسی ایران قاجاری و چگونگی دیگری شدن زن در برابر مرد را بیان می‌کند. برای این کار به سراغ ویژگی‌های خاص سبک معماری خانه‌های تاریخی دوره قاجار می‌رود. به سراغ کنترل بدن زن در مرزبندی‌ معماری خانه‌های قاجار می‌رود. کنترلی که در نهایت در همه وجوه جامعه دیده می‌شود.

او پیش از آنکه وارد تحلیل‌ فضای خانه‌های درونگرای قاجاری شود، سعی می‌کند پایه‌های نظری خود را مبتنی بر آرا و نظریات جامعه‌شناسان بنا کند. در این راه به دور از هرگونه نظریه جانبدارانه و متعصبانه از دیگربودگی زنان در ایران سنتی صحبت می‌کند. نقش و جایگاه او در اجتماع را شرح داده و متناظر آن در خانه و فضاهای خصوصی رد پای این نقش را جستجو کرده است.

این کتاب اصطلاحات تخصصی بسیاری دارد. اما اگر به جامعه‌شناسی، معماری و یا هر دو علاقه دارید، این کتاب را از دست ندهید.

کرومیت روزولت نوه رئیس جمهور سابق آمریکا بود. روزولت پس از تمام شدن دوره‌ی تحصیلیش در دانشگاه هاروارد و در ۲۵سالگی مسئول مطالعه و تحقیق درباره ایران شد. در سال ۱۳۳۲ مسئولیت طراحی کودتا و همکاری با بریتانیا در این عملیات را به عهده گرفت. کاری که باعث شد محمدرضا پهلوی تا آخر عمر او را «دوست» خود خطاب کند.

روزلوت در ۲۵۳ صفحه خاطراتشاز کودتای ۲۸ مرداد و شیوه همکاریش با سایر عوامل این کودتا را روایت می‌کند. اسناد و اطلاعاتی که او در این کتاب ارائه کرده است، در پاره‌ای از موارد دست اول و بدیع هستند. نثر ساده‌ی روزولت در بیان خاطراتش باعث می‌شود تا پایان کتاب همراه او شویم.

«تراژدی تنهایی»اثر کریستوفر دوبلگ است. دوبلگ تحصیلاتش را در رشته‌ی فرهنگ و زبان هند در دانشگاه کمریج آغاز کرد. سپس به زبان فارسی گرایش پیدا کرد. بعد از تمام شدن تحصیلاتش به عنوان خبرنگار مقیم مجله اکونومیست به ایران آمد و با یک نقاش ایرانی ازدواج کرد.

دوبلگ در این کتاب به شیوه‌ای مستند و البته با لحنی شوخ، روایت زندگی مصدق را از تولد تا مرگ بازگو می‌کند. زندگی پرفراز و نشیب مردی از طبقه اشراف قجری که روزگاری نخست وزیر ایران شد و دست آخر در تنهایی خود در احمدآباد از دنیا رفت. دوبلگ در کتاب خود به واکاوی خلق و خوی قجری مصدق، عادت کشتی گرفتن و غش کردنش  در بزنگاه‌های تاریخی و گرایشش به درستکاری، صداقت و باورهای مذهبی از یک سو و خوی اشرافی‌گری از سویی دیگر می‌پردازد.

عنوان این کتاب در اصل «میهن‌پرست ایرانی» است. اما در ایران با دو عنوان «میهن‌پرست ایرانی» و «تراژدی تنهایی» ترجمه شده است.

از جمله کتاب‌های تاریخ معاصر ایران که جنبه مستند آن بیش از جنبه‌های تحلیلی است، کتاب یادداشت‌های امیر اسدالله علم است. امیر اسدالله علم یکی از چهره‌های مهم و تاثیرگذار تاریخ معاصر ایران است. او در دولت پهلوی دوم در دو بازه وزیر دربار شد. سال‌ها رئیس دانشگاه شیراز بود و یکی از تجددخواهان آن زمان بود. یکی از تئوریسین‌های انقلاب سفید و اصلاحات ارضی بود و در بسیاری از برهه‌های حساس سپر بلای شاه بود. علم در این سال‌ها خاطراتش را در قالب یادداشت‌هایی نوشته و آن‌ها را گرد هم آورده و در هفت جلد سال‌ها بعد منتشر کرده است. در ویرایش جدید این یادداشت‌ها به ترتیب زمانی تنظیم شدند و با کم کردن حجم آن این کتاب هفت جلدی در دو جلد عرضه شده است. تمام اسناد و عکس‌هایی که علم در این سال‌ها در کنار یادداشت‌هایش قرار داده در این کتاب آورده شده است.

یادداشت‌های علم برای اولین بار به انگلیسی گردآوری شدند، ابتدا هم قرار بر ترجمه نسخه انگلیسی بوده اما چندی بعد به متن اصلی یادداشت‌ها دسترسی پیدا شده. این نسخه، متن اصلی یادداشت‌های علم است که فقط ویراستاری شده و به گفته ناشر دخل و تصرفی در آن انجام نشده است. جلد دوم یادداشت‌های امیراسدالله علم را از اینجا می‌توانید بخوانید.