در جستجوی معنای زندگی با کمک کتاب‌ها

کتاب انسان در جستجوی معنا اثر دکتر ویکتور فرانکل است. فرانکل در سن ۳۷ سالگی اسیر و وارد اردوگاه آشویتس شد. پدر، مادر، همسر و برادر او در اردوگاه‌ها جان سپردند یا به کوره‌های آدم‌سوزی فرستاده شدند. بسیاری از هم‌سلولی‌ها و هم‌بندهای فرانکل در زمان اسارت دچار افسردگی و بیماری‌های روانی شدند. اما این اردوگاه برای دکتر فرانکل میدان تجربه شیوه‌های درمانی هستی‌گرا شد. به حدی که او پس از آزادی شیوه درمانی لوگوتراپی را مطرح کرد.

«لوگوتراپی در مقایسه با روانکاوی کمتر به گذشته توجه دارد و به درون‌نگری هم ارج چندانی نمی‌نهد، در ازای توجه بیشتری به آینده، وظیفه و مسئولیت و معنی  و هدف دارد که بیمار باید زندگی آتی خود را صرف آن کند. این وظیفه لوگوتراپی است که بیمار را در یافتن معنا در زندگی، اندیشه‌های پنهانی وجود و معنای نهفته‌ی آن یاری کند.»

فرانکل کتابش را در دو بخش نوشته است. بخش اول مربوط به خاطرات و تجربیات بالینی فرانکل در اردوگاه است. در بخش دوم فرانکل اصول و مفاهیم اساسی لوگوتراپی را توضیح داده است. در واقع در این بخش شرح می‌دهد که چه چیزی باعث شد برخی از افراد زنده از اردوگاه‌های کار اجباری بیرون بیایند. شیوه بیان مطالب در این کتاب روان است و برای خواندن آن نیاز به دانش تخصصی روانشناسی نیست. فرانکل با استفاده از مثال‌های مختلف به خوبی ایده خود را توضیح داده است.

ویل دورانت را با مجموعه کتاب‌های معروف «تاریخ تمدن» می‌شناسیم. کتاب «درباره معنی زندگی»  اثری کم حجم و متفاوت از این تاریخ‌شناس آمریکایی است. ماجرای نوشته شدن این کتاب نیز جالب است. روزی مردی نزد ویل دورانت می‌رود و از او به عنوان یک مورخ و اندیشمند مشهور، سوال می‌کند که: «چرا نباید خودکشی کند؟» دورانت در پاسخ به او چند جواب می‌دهد:«برو کار مناسبی برای خودت پیدا کن»، «ازدواج کن»، «صاحب فرزند شو»، «هنر جدیدی یاد بگیر». اما آن فرد همه‌ی این راه‌ها را قبلا امتحان کرده بود. بنابراین دورانت جوابی برای آن مرد نداشت. بعد از مدتی ویل دورانت تصمیم گرفت به بیش از صد شخصیت مشهور نامه‌ای بفرستد و از آن‌ها بپرسد که «معنای زندگی شما چیست؟» او شخصیت‌های مختلفی را برای این کار انتخاب کرد. از اهل ادبیات و هنر گرفته تا یک قاتل محکوم به حبس ابد.

ساختارِ کتابِ «درباره معنی زندگی» به این صورت است که ابتدا دورانت ماجرای خودش و آن مرد را روایت می‌کند. سپس متن نامه‌ای که برای شخصیت‌های مختلف ارسال کرده و پاسخ‌هایشان را در کتاب می‌آورد. در نهایت دورانت پاسخ افراد مختلف را تحلیل می‌کند و جواب خودش را هم به این سوال می‌دهد.

سبک دورانت در نوشتن این کتاب ساده است. ضرب‌آهنگ کتاب به شکلی است که شما را تا انتهای کتاب با خودش همراه می‌کند. اگر برای شما هم جالب است پاسخ برخی چهره‌های مشهور به اینگونه سوالات را بدانید، از خواندن این کتاب غافل نشوید.

نویسنده‌ی این کتاب، ریاضی‌دان، فیزیک‌دان و فیلسوف فرانسوی بلز پاسکال است. پاسکال زندگی پر فراز و نشیبی داشت. در جوانی علاقه بسیاری به قمار داشت. علاقه‌اش به قمار باعث شد که قوانین احتمالات بسیاری را در ریاضی کشف کند. پاسکال درجوانی کشش چندانی به مذهب نداشت. اما روزی با کالسکه‌اش تصادف سنگینی کرد و برای مدتی بیهوش شد. پس از ۱۵ روز به هوش آمد و در آن مدت تصویر مذهبی قوی‌ای در ذهنش نقش بست.

پس از آن پاسکال به الهیات علاقه‌مند شد و دو اثر «نامه‌های ایالتی» و «تفکرات» را درباره الهیات نوشت. تفکرات پاسکال شاهکار و نقطه عطفی در نثر فرانسه به شمار می‌آید. ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن خود این کتاب را به عنوان بهترین کتاب نثر فرانسه مورد ستایش قرار داده است. پاسکال در «تفکرات» خود چندین تناقض فلسفی را بررسی کرد: بیکرانی و هیچ، ایمان و خرد، درون و ماده، مرگ و زندگی، معنا و پوچی…. کتاب «سعادت بشری» برگزیده‌ای از کتاب تفکرات پاسکال است. این کتاب نثری نسبتا دشوار دارد و باید برای خواندن آن وقت و انرژی بیشتری گذاشت.

در میان کتاب‌هایی که پیش‌تر معرفی کردیم جای کتابی با نویسنده شرقی خالی است. نویسنده‌ای که بتواند با دید فلسفه شرقی به موضوع معنای زندگی بپردازد. در کتاب منتخب مکالمات کنفسیوس در نه گفتار بخشی از این سوالات را پاسخ می‌دهد. کنفوسیوس ۵۵۱ سال پیش از میلاد مسیح به دنیا آمد. در عصری که هرج و مرج و پریشانی سرزمین چین را فرا گرفته بود. کنفسیوس، حکیمی چینی بود که با سخنانش بذر امید را در میان مردم می‌کاشت. او اولین کسی بود که امکان تعلیم و تربیت را برای مردم عادی فراهم کرد. کنفوسیوس توانست با سخنانش معنای زندگی و راه و رسم سعادت را به مردم نشان دهد. این آموزش‌ها به قدری فراگیر شد که به یک نظام و آیین فکری تبدیل شد. در کتاب «منتخب مکالمات کنفوسیوس»، علاوه بر خواندنِ درس‌هایی درباره‌ی معنای زندگی، با این شخصیت تاریخی و فلسفی نیز آشنا می‌شوید.

نویسنده این کتاب فزیک‌دان مشهور استفن هاوکینگ است. هاوکینگ در این کتاب از بعد علمی و به خصوص فیزیک به موضوع معنای زندگی و جهان پرداخته است. در واقع بر خلاف آن‌چه به طور معمول فکر می‌کنیم، که پاسخ این سوالات در حیطه فلسفه و روانشناسی قرار دارد، می‌توان از بعد علمی نیز به این موضوع نگاه کرد. هاوکینگ با زبانی عامیانه آغاز جهان، منشا و سرنوشت جهان، جهت زمان و در نهایت جایگاه ما در جهان را توضیح می‌دهد.

خواندن این کتاب در کنار کتاب «پاسخ‌های کوتاه به پرسش‌های بزرگ» هاوکینگ می‌تواند بخش زیادی از پرسش‌های ما درباره معنای هستی را پاسخ دهد. هاوکینگ در هر دو کتاب با زبانی ساده و به کمک علم فیزیک پاسخ این پرسش‌های اساسی را داده‌ است.

نویسنده این کتاب پل دیویس، فزیک‌دان و کیهان شناس اهل بریتانیاست. او در این کتاب به دنبال پاسخ برای این سوال است که آیا پاسخ همه سوالات ما باید به خدا یا یک ابر قانون طبیعی ختم شود؟ در واقع او به دنبال پیدا کردن نقطه صفر پیدایش از منظر کیهان‌شناسی، ریاضیات و فیزیک است. او بسیاری از مفاهیمی را که در مذاهب و فلسفه شرقی به صورت پیش‌فرض و بدیهی قلمداد می‌شوند، در این کتاب با زبانی ساده و به شیوه‌ای علمی بیان کرده است.

کتاب در ۹ فصل نوشته شده است. عناوین جالب و گیرایی برای هر فصل و بخش‌های آن انتخاب شده است. عناوینی که باعث می‌شود سختی خواندن این کتاب را به جان خرید و با نویسنده همراه شویم تا پاسخ نویسنده برای سوالاتی مانند «آیا جهان می‌تواند خود را بیافریند؟» «وجود داشتن چیزی یعنی چه؟» و… را بدانیم.

جست‌وجوی بیش از حد علنی یا شدید درمورد معنای زندگی، سرگرمی عجیب‌وغریب، بدفرجام و خنده‌داری به‌نظر می‌رسد. چیزی نیست که یک انسان فناپذیر عادی بتواند به آن مبادرت ورزد، یا اگر هم چنین کرد، بتواند زیاد پیش برود. تعداد کمی از افراد آماده‌ی این‌اند که چنین راهی را در پیش بگیرند و پاسخ را در زندگی خود بیابند؛ همه‌ی ما چنین بلندپروازی‌هایی نداریم. زندگی‌های معنادار مختص افراد خارق‌العاده است: قدیسان، هنرمندان، دانشمندان، عالمان، پزشکان، فعالان سیاسی‌اجتماعی، کاشفان، رهبران و… . اگر معنای زندگی را کشف کنیم، احتمال می‌دهیم درک‌ناشدنی باشد؛ شاید به‌زبان لاتین یا به‌صورت کدهای کامپیوتری نوشته شده باشد. با خودمان می‌پنداریم چیزی نیست که به فعالیت‌های ما جهت بدهد، یا راهمان را روشن کند. همیشه با دیدگاهی کوته‌نظرانه دررابطه‌با معنای زندگی، به فعالیت می‌پردازیم؛ بدون اینکه خود به آن اذعان داشته باشیم.

با کودکان هم می‌توان درمورد معنای زندگی سخن گفت. یکی از بهترین کتاب‌ها در این زمینه کتاب کارل و معنای زندگی است. کارل کرم خاکی کوچکی است که می‌خواهد معنای زندگی‌اش را بیابد. او در ابتدا فکر می‌کند که باید معنا و هدف زندگی‌اش شبیه حیوانات و موجودات دیگر باشد. اما کم‌کم متوجه می‌شود که او معنای منحصر به فرد زندگی خودش را دارد؛ هدفی که به زندگی یک کرم معنا می‌بخشد.

راینولد نیبور، فیلسوف امریکایی، فیلسوف آمریکایی گفته: هربار که معنی زندگی را فهمیدم، عوضش کردند. همین جمله باعث شده دانیل مارتین کلاینِ نویسنده و فیلسوف، ایده‌ای به ذهنش برسد و شروع به نوشتن کتابی کند با این عنوان «هربار که معنی زندگی را فهمیدم، عوضش کردند: زیست با استفاده از خرد فلاسفه‌ی بزرگ». این کتاب منتخبی است از جملات قصار گروهی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین فلاسفه و متفکران تاریخ همراه با توضیحات و تحلیل‌های شخصی کلاین درباره‌ی هر یک از آن‌ها.

اروین یالوم یکی از روان‌درمانگرهای برجسته‌ای است که سعی کرده در کتاب‌های داستانی و غیر داستانی‌اش به مفهوم معنای زندگی بپردازد. کتاب مامان و معنای زندگی یکی از معروف‌ترین کتاب‌های اوست که خاطرات او از درمانگری‌اش را شامل می‌شود.

یالوم در این داستان‌های تحسین‌برانگیز و البته واقعی، غنای تجربه‌اش را به‌عنوان یک روان‌درمانگر با دانش وسیعش در فلسفه و ادبیات و نیز با انسان‌دوستی عمیقش در هم می‌آمیزد. او با همان مهارتی که بیمارانش را به درمان جلب می‌کند خواننده را هم با قصه‌هایش همراه می‌سازد.

تمام کتاب‌هایی که در این یادداشت معرفی کردیم، به‌صورت مستقیم به مفهوم معنای زندگی پرداخته بودند، اما در انتهای این یادداشت می‌خواهیم به کتابی خاص بپردازیم که اگرچه به صورت مستقیم حرفی از معنای زندگی نزده اما در جای جای آن معنای زندگی موج می‌زند: کتاب از قیطریه تا اورنج کانتری نوشته‌ی حمیدرضا صدر.

حمیدرضا صدر مفسر فوتبال، نویسنده، جستارنویس وعاشق سینما، یکی از چهره‌های محبوب و دوست‌داشتنی سال‌های اخیر در صداوسیما بود که در برنامه‌های فوتبالی حاضر می‌شد و با خاطره تعریف کردن‌ها و تفسیرهای استثنایی‌اش میلیون‌ها مخاطب را مجذوب خود می‌کرد.