با بهترین داستان‌های بزرگ علوی آشنا شویم

8,432 بازدید

بسیاری می‌گویند که شروعِ مفهومِ «داستان‌» با تعریفِ امروزی آن در ایران با جمالزاده شروع شد. صادق هدایت، بزرگ علوی و صادق چوبک هم از نویسندگانِ هم‌دوره‌ی او هستند که در این مسیر هم‌راستای او بودند و سبکِ جدید داستان‌نویسی فارسی را پایه‌گذاری کردند.

بیش از ۷ دهه از انتشار کتاب‌های بزرگ علوی می‌گذرد. چنین زمانی کاملا برای رجوع به آثار داستانی یکی از مهم‌ترین داستان‌نویسان ایرانیِ سبکِ ناتورالیسم و سرشناس‌ترین نویسنده‌ی جریان چپ مناسب است. علاوه بر آن، امروز نسل‌های زِد و اِکسی داریم که هیچ تصوری نسبت به داستان‌هایی سیاسی که سرنوشت کشور را تغییر داده‌اند، ندارند.

‌بزرگ علوی، در آلمان تحصیل کرد و به ایران بازگشت و در تهران و شیراز تدریس کرد. در کنارِ تدریس به نویسندگی هم می‌پرداخت. بسیاری می‌گویند که شوقِ نویسندگی را صادق هدایت در بزرگ علوی ایجاد کرد. پس از مدتی، به‌تدریج تدریس را رها کرد و فقط نویسندگی می‌کرد. او به‌دلیلِ فعالیت‌های سیاسی، چند سال در زندان افتاد و کتاب‌هایش هم تا مدتِ زیادی اجازه‌ی انتشار نداشتند. پس از آزادی از زندان و انتشار کتاب‌هایش، دوباره به آلمان بازگشت و پس از چند بار رفت‌وآمد به ایران، در آلمان اقامت کرد.

بسیاری بزرگ علوی را در کنارِ نامِ مهم‌ترین و مشهورترین رمانِ او، یعنی «چشم‌هایش» به خاطر می‌آورند. رمانِ تأثیرگذاری که در سالِ ۱۳۳۱ و پیش از کودتا علیه مصدق منتشر شد. مجتبی آقابزرگ علوی، در سال ۱۲۸۲ و در محله‌ی چاله‌میدانِ تهران متولد شد و در سال ۱۳۷۵ در برلین به دلیل سکته‌ی قلبی درگذشت. پدر و مادرش از آزادی‌خواهان دورانِ مشروطه بودند و به دلیلِ فشارهای سیاسی، مجبور شدند خانوادگی به برلین مهاجرت کنند.

شاید صحبت‌کردن درخصوص یکی از بزرگ‌ترین داستان‌نویس‌های مدرن ایرانی کاری عبث به‌نظر بیاید، چون نقدهای درخشان بسیاری در ستایش او نوشته شده است. اما ما در این یادداشت از بلاگ طاقچه، به سراغ شناخته‌شده‌ترین آثار سیاسی‌ بزرگ علوی رفتیم و آن‌ها را دوباره مرور و نقد می‌کنیم. بلکه از پسِ داستان‌های او بتوانیم درک عمیق‌تری نسبت به جریان‌های سیاسی و وضعیت ایران در ابتدای قرن بیستم پیدا کنیم.

چشمهایش

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

رمان چشمهایش مشهورترین اثرِ بزرگ علوی است که در تحولاتِ اجتماعیِ دهه‌ی پنجاه هم بسیار مؤثر بوده است. داستانی که در لایه‌ی اول توصیفِ فضای خفقانِ آن زمان و مبارزه‌ی روشنفکران و هنرمندان با دیکتاتورهاست و در لایه‌ی دوم ماجرای پرده‌ی نقاشیِ چشم‌های زنی است که استاد ماکان آن را کشیده است. این تابلوی نقاشی، رازهایی نهفته دارد و بازگشودنِ راز این چشم‌ها، داستانِ این رمان را تشکیل می‌دهد.
پس از مرگِ مشکوکِ استاد ماکان، حکومت، در مدرسه‌ی نقاشیِ او، نمایشگاهی از آثارش ترتیب می‌دهد. در میانِ این نقاشی‌ها، تابلویی به نامِ «چشم‌هایش» وجود دارد که نقشِ چشم‌های زنی روی آن است. آقا رجب، نوکرِ استاد ماکان به ناظم مدرسه ماجرای این نقاشی و آن زن را بازگو می‌کند و ناظم به دنبالِ آن زن (فرنگیس) و داستانِ این نقاشی می‌گردد. روزی فرنگیس به نمایشگاه می‌آید و ماجرای خودش و استاد ماکان را برای ناظم تعریف می‌کند.

استاد ماکان، از استادانِ نقاشی آن دوران بوده است که به‌دلیلِ ناسازگاری با حکومت و طرفداری از حقوقِ کارگران، بسیار مورد خشونت حکومت قرار می‌گرفت. بسیاری می‌گویند که شخصیتِ استاد ماکان، متأثر از شخصیت کمال‌الملک و تقی ارانی (از پایه‌گذاران حزب توده در ایران) بوده است. استاد ماکان را دستگیر می‌کنند و فرنگیس برای فراری‌دادنِ او، با سرتیپ آرام (رئیس نظمیه) مراوده می‌کند و همین موضوع موجب می‌شود که استاد ماکان را به کلات تبعید کنند.

داستان چشم‌هایش در وهله‌ی اول یک رمان عاشقانه است که بزرگ علوی با استفاده از تکنیک‌هایی که در آن زمان فقط مخصوص رمان‌های کارآگاهی و پلیسی بود، از آن یک رمان آوانگارد و ساختارشکن خلق کرد. این موضوع به‌خوبی بیانگر خلاقیت و نبوغی بود که علوی در خلق داستان‌هایش داشت. گذشته از ماجرای عاشقانه‌ی این داستان، نقاشی در این داستان بسیار پررنگ است. تمام قطعات این داستان درست مثل بخش‌هایی از یک اثر هنری در کنار هم شکل می‌گیرد.

در بطن و لایه‌های درونی چشم‌هایش، اعتراض و مبارزه‌طلبی نویسنده نسبت به تغییرات چشمگیری که پس از پایان سلطنت قاجار در ظاهر و باطن ایران شکل گرفت، به‌چشم می‌خورد. رمان چشم‌هایش به‌خوبی نشان می‌دهد که روشنفکرهای دهه‌های ابتدایی قرن بیستم در ایران چه دیدگاهی نسبت به تغییرات و پیشرفت‌های کشور داشته‌اند. روشنفکران چپ ایرانی عموما به تمام این وجوه و تغییرات بدبین بودند و آن‌ها را مجموعه‌ای از اطوارهای کورکورانه‌ی فرنگی قلمداد می‌کردند.

این بدبینی را می‌توان در چشم‌هایش هم مشاهده کرد؛ درست از جایی که داستان شروع می‌شود و فرنگیس زن جوان و متمول داستان خود را در دنیای آکادمیک هنر غربی بی‌دست‌وپا و بی‌دانش می‌یابد و برای فراگیری تکنیک‌های نقاشی دست به دامان فرهنگ و هنر ایرانی می‌شود. بنابراین، او به ایران برمی‌گردد تا از هنرمندی بزرگ به نام استاد ماکان نقاشی یاد بگیرد. در این میان، عشقی میان او و استاد ماکان شکل می‌گیرد و باقی ماجراهای داستان را سروشکل می‌دهد.

بخشی از کتاب صوتی چشم هایش را بشنوید.

چشم هایش

نویسنده: بزرگ علوی

گوینده: آرمان سلطان‌زاده

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

چمدان

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

کتاب چمدان یک مجموعه‌داستان متشکل از ۷ داستان کوتاه است که نثری ساده و روان دارند. چمدان نام یکی از داستان‌های این مجموعه است که یک داستان ساختارشکنانه‌ی دیگر از علوی در ادبیات ایران به‌شمار می‌رود.

داستان از جایی شروع می‌شود که مرد غریبه‌ای با ظاهری پریشان و آشفته با یک چمدان وارد قلمرو حیوانات می‌شود. غریبه به پرسش‌های حیوانات جواب‌های عجیبی می‌دهد و کمی بعد به خوابی عمیق فرو می‌رود. حیوانات از سر کنجکاوی به چمدان او سرکشی می‌کنند تا سر از کار غریبه‌ی عجیب دربیاورند.

همانطور که از خلاصه‌ی داستان چمدان متوجه می‌شویم، با یک داستان نمادین مواجه هستیم که نقدهای علوی نسبت به جامعه را نشان می‌دهند. تاریکی، ناامیدی و وهم از عناصر جدایی‌ناپذیر داستان‌های بزرگ علوی هستند که در این مجموعه داستان هم دیده می‌شوند.

تاثیر شگرفِ دوستی و هم‌نشینی علوی با صادق هدایت را در داستان‌های او نمی‌توان انکار کرد، چراکه ردپای صادق هدایت هم در داستان‌های کوتاه علوی دیده می‌شود.

به‌علاوه، استفاده از عناصر نمادین داستان‌های کافکا به‌خوبی نشان می‌دهد که بزرگ علوی به شکلی جدی با دنیای داستان و آنچه در دنیای ادبیات جهان می‌گذشت آشنا و باخبر بود و آن‌ها را با دقت وارد دنیای داستان ایرانی می‌کرد.

نثرِ بزرگ علوی در این مجموعه داستان، بی‌غل و غش و ساده است و بسیاری از پیچیدگی‌ها و مبهم بودن‌های نثرهای امروزی را ندارد. در عین حال چنان غافلگیرکننده ماجرای عشق‌های گمشده، خستگی و فرسودگیِ شخصیت‌ها را لابه‌لای روندِ داستان‌ها می‌آورد که پس از شروعِ هر داستان، حتماً آن را تا انتها ادامه می‌دهید.

بخشی از کتاب صوتی چمدان را بشنوید.

چمدان

نویسنده: بزرگ علوی

گوینده: علی دنیوی ساروی

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

بستن تبلیغ

موریانه

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

موریانه آخرین اثری است که بزرگ علوی نوشته و در سال ۱۳۷۵ پیش از مرگ او در ایران منتشر شد. داستان از جایی شروع می‌شود که پای پسری از یک خانواده‌ی کاملا متوسط و معمولی به ساواک باز می‌شود. او کاملا مطیع و فرمانبردار است و هرچه از او خواسته‌شده را انجام می‌دهد. او خود را کاملا مبرا از اتهام می‌داند و از عملکرد خود دفاع می‌کند.

داستان موریانه به اندازه‌ی گیله‌مرد یا چشم‌هایش شهرت و محبوبیت ندارد، اما حقیقت این است که از نظر اعتقاد و نبوغ چیزی از آثار دیگر بزرگ علوی کم ندارد! خواندن داستانی که فرد شرور ماجرا از خودش دفاع می‌کند، بی‌شباهت به دادگاه‌های برگزارشده برای جنایتکاران آشویتس نیست و می‌تواند مخاطب کتاب‌خوان خود را به یاد آیشمن در اورشلیم بیندازد. یعنی کتابی که در سال ۱۹۶۳ منتشر شد و هانا آرنت در آن به دادگاه آدولف آیشمن و دفاع او از عملکرد شرورانه‌اش پرداخت. با این تفاوت که داستان موریانه سروشکلی داستانی و جذاب‌تر دارد.

بخشی از کتاب صوتی موریانه را بشنوید.

موریانه

نویسنده: بزرگ علوی

گوینده: مهیار ستاری

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

میرزا

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

مجموعه داستان میرزا ۶ داستان کوتاه دارد که پلی میان وقایع یا شخصیت‌هایش وجود ندارد، اما همگی در دهه‌ی سی تا چهل شمسی می‌گذرند.

مطابق نثر معمول بزرگ علوی داستان‌های این مجموعه هم به‌سادگی هرچه تمام‌تر نوشته شده‌اند و نویسنده سعی می‌کند آنچه در جامعه می‌گذرد را در آن نشان دهد. البته این نکته را نباید از یاد برد که تمامی این داستان‌ها در دوره‌ای نوشته‌ شدند که بزرگ علوی کشور را ترک کرده بود و در برلین زندگی می‌کرد.

آب، میرزا، احسن القصص، دربه‌در، یکه و تنها و وبا نام داستان‌های این کتاب هستند. داستان آب درمورد مرد دلسوزی به نام جعفر است که می‌خواهد برای مرد درراه‌مانده‌ی تشنه‌ی در حال هلاک‌شدن دیگری آب پیدا کند. داستان احسن القصص از یک داستان قرآنی الهام گرفته شده که داستان حضرت یوسف را بیان می‌کند. داستان میرزا در خارج از ایران اتفاق می‌افتد و روزنامه‌نویسی به نام میرزا می‌خواهد به یک پناهنده‌ی سیاسی کمک کند. داستان دربه‌در داستان دختری است که با مردی ثروتمند ازدواج کرده اما باید بفهمد که ناجی دیگری وجود ندارد، خودش باید دل به کار بدهد و زندگی‌اش را نجات دهد.

تمامی این داستان‌ها نمادین هستند، اما گرد کهنگی بر آن‌ها نَنشسته و بسیاری از معانی نهفته در آن‌ها مثل دختر داستان دربه‌در هنوز هم دغدغه‌ی افراد بی‌شماری است.

بخشی از کتاب صوتی میرزا را بشنوید.

میرزا

نویسنده: آرمان سلطان‌زاده

گوینده:

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

۵۳ نفر

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

بزرگ علوی این کتاب را در زندان نوشت، بنابراین ۵۳ نفر در ادبیات زندان دسته‌بندی می‌شود. ماجرا از جایی شروع می‌شود که ۵۳ نفر هم‌زمان با هم با اتهام خرابکاری بازداشت و در دادگاه حاضر می‌شوند. بزرگ علوی خود یکی از این افراد بوده و به همین خاطر در زندان شروع به نوشتن وقایع می‌کند.

داستان ۵۳ نفر آنقدر قابل درک و ساده نوشته شده که مخاطب می‌تواند به‌راحتی فضای سخت و تاریک آن را درک کند. بخش‌هایی از داستان ۵۳ نفر بی‌نهایت تاریک است، اما به‌خوبی نشان می‌دهد که انسان به هر نوعی از سختی می‌تواند خو بگیرد و عادت کند، مگر توهین و تحقیر. توهین و تحقیر هرگز از یاد انسان اسیر نمی‌رود.

این کتاب را نشر نگاه منتشر کرده، اما داستان در سال ۱۳۳۰ و در زمان حیات بزرگ علوی نوشته و چاپ شده بود. کتاب ۵۳ نفر داستانی نیست و بیشتر شباهت به فضای خاطره‌نویسی و روایت دارد.

بخشی از کتاب صوتی ۵۳ نفر را بشنوید.

۵۳ نفر

نویسنده: بزرگ علوی

گوینده: تایماز رضوانی

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

گیله‌مرد

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

همانطور که از یک داستان‌نویس سبک ناتورالیسم یا نچرالیسم انتظار می‌رود، داستان گیله‌مرد آنقدر جزئیات را به‌دقت ترسیم می‌کند که باورپذیری داستان را بیشتر کرده. به‌طوری که مخاطب به جای خیال و احساس، باید به قوه‌ی منطق و قدرت تحلیل خود اتکای حداکثری کند تا بتواند در برابر قصه‌پردازی بزرگ علوی غرق نشود.

علاوه بر آن، بزرگ علوی همچون دیگر داستان‌نویسان چپ‌گرا مثل غلامحسین ساعدی و جلال آل احمد از ظرفیت‌های داستان و سبک نچرالیسم نهایت استفاده را برای انتقال افکار و ایدئولوژی کرده و داستان را به مثابه‌ی اسلحه انگاشته است.

کتاب گیله‌مرد شامل ۹ داستان کوتاه است. دزاشیب، نام‌ها، یک زن خوشبخت، رسوایی، یه ره نچکا، خائن، اجاره‌خونه، پنج دقیقه پس از دوازده، داستان‌های دیگر این مجموعه هستند.

داستان گیله‌مرد که اسم آن روی جلد کتاب قرار گرفته، از جایی شروع می‌شود که مردی از طبقه‌ی دهقانان با اتهامی دروغین به زندان می‌افتد. همسرش از دنیا می‌رود و فرزندش در دنیایی از سختی و تلخکامی تنها باقی می‌ماند.

بخشی از کتاب صوتی گیله مرد را بشنوید.

گیله مرد

نویسنده: بزرگ علوی

گوینده: آرمان سلطان‌زاده

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

روایت

نویسنده: بزرگ علوی

انتشارات: انتشارات نگاه

خرید کتاب

کتاب روایت آخرین اثری است که از بزرگ علوی منتشر شد. نباید از یاد برد که این اثر دو سال پس از مرگ این نویسنده در ایران چاپ شد. روایت داستان زندگی شخصی به نام فرود است. شخصیتی عجیب و ازیادنرفتنی با خصلت‌هایی که گاهی با یکدیگر ضدیت دارند. فرود، آرام است، اما آشوبگر هم هست. فردی است صادق که از دور دستی بر آتش حیله‌گری هم دارد. بزرگ علوی درمورد شخصیت فرود اینطور گفته است که او علی‌رغم تمام تقلایی که برای تغییر سرنوشتش می‌کند، دستش به جایی نمی‌رسد. به همین علت نام او را فرود گذاشته است.

بزرگ علوی در بخش دیگری از مقدمه‌ی حیرت‌آوری که بر این کتاب نوشته، می‌گوید که تمام این داستان و شخصیت فرود را از خیالاتش بیرون آورده و هیچ‌یک ریشه در واقعیت ندارند. این کتاب هم مثل دیگر آثار علوی سیاسی است و با ویژگی‌های سبک ناتورالیسم به رشته‌ی تحریر درآمده است.

پی‌نوشت: بخشی از یادداشتی که خواندید، به قلم گلاره مرادی، نویسنده‌ی وبلاگ طاقچه بود.

8,433 بازدید

برچسب ها بهترین نویسندگان