معرفی کتاب‌هایی درباره‌ی خشونت و خشونت‌ورزی

هدف اصلی این کتابْ ارائه‌ی نظریه‌ای تلفیقی و کارآمد از اقتصاد و سیاست به‌منظور تفکر نظام‌مند در مورد مشکل خشونت در جوامع انسانی است. کتاب، مشکل خشونت را در چهارچوب تاریخی و اجتماعی وسیع‌تری قرار می‌دهد تا نشان دهد که رفتار اقتصادی و سیاسی تا چه حد روابط تنگاتنگی با هم دارند و کار خود را با این پرسش آغاز می‌کند که چرا کشورهای جهان برحسب درآمد سرانه دوپاره و واگرا شده‌اند؟ نویسندگان نهادگرای این کتاب، نهادهای سیاسی و اقتصادی را متهم اصلی نابرابری شدید درآمدی بین کشورها و همچنین درون کشورها می‌دانند. آن‌ها با این فرض اساسی شروع می‌کنند که هدف اولیه‌ی هر نوع نظم اجتماعی مهار خشونت و اِعمال زور است. کتاب نشان می‌دهند چگونه جوامع در طول ده هزار سال از کنترل فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی، مذهبی و آموزشی به‌منظور محدودکردن و جلوگیری از خشونت استفاده کرده‌اند و از اینجا وارد دو مفهوم می‌شود: جامعه با دسترسی محدود که آن‌ را دولت‌ طبیعی می‌نامد و با دستکاری سیاسیِ اقتصاد در جهت ایجاد منافع ویژه، خشونت را محدود می‌کند. این امتیازات، به‌کارگیری خشونت توسط افراد قدرتمند را محدود می‌سازد؛ ولی با این‌کار مانع توسعه‌ی سیاسی و اقتصادی می‌شود. در مقابل، جامعه با دسترسی باز که در جوامع مدرن تکوین یافته‌ است رقابت اقتصادی و سیاسی را تحکیم می‌کند و به‌شیوه‌ای این رقابت را تنظیم می‌کند که دسترسی باز به سازمان‌های اقتصادی و سیاسی ایجاد می‌شود و از این ورود و رقابت برای نظم بخشیدن به روابط اجتماعی استفاده می‌کند. کتاب این دو الگو را با بررسی شکل دقیق گذار تاریخی کشورها و مثال‌های عینی نشان می‌دهد. در نهایت نیز، نحوه‌ی گذار جوامع از دولت‌های طبیعی به جوامع دسترسی باز را تبیین می‌کند.

این کتاب، درباره‌ی خاستگاه‌ها و تحول «جرایم سازمان‌یافته» در اقتصاد شوروی و روسیه در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۸۷ تا ۲۰۰۱ است.‌ وادیم وُلکوف نقش زور در تحکیم سرمایه‌داری روسی و به‌ویژه دولت روسیه را برجسته کرده است. یکی از ایده‌های اساسی کتاب، شرح دیالکتیک گنگستر/سرمایه‌دار در تکوین سرمایه‌داری روسی پساشوروی است. کتاب روایتی است از زوال دولت در روسیه‌ی پساشوروی، از نشستن گنگسترها و گروه‌های تبهکار بر جای نهادهای رسمی دولتی، از ارائه‌ی خدمات امنیتی‌حفاظتی به دست این گروه‌ها (خدماتی که دولت از تأمینشان عاجز بود)، از انباشت اولیه‌ی سرمایه به‌لطف خصوصی‌سازی کارکردهای بنیادین نهاد دولت و نهایتاً روایتی است از استحاله‌ی همین گنگسترها و تبهکاران، این «سوداگران خشونت‌پیشه»، در خلال این فرایند و بدل‌شدنشان به «سلاطین» تجاری و اقتصادی روسیه‌ی معاصر؛ یعنی فرایندی که سرانجام هم سوداگران خشونت‌پیشه را در دل اقتصاد قانونی و رسمی ادغام کرد و هم به سیاست تقویت دولت و بازسازی آن شکل داد. نویسنده واقعیت اجتماعی روسیه‌ی پساشورویِ دهه‌ی ۱۹۹۰ را فرصتی برای مطالعه‌ی فرایندهای بازارسازی و تکوین دولت به‌شکل زنده می‌داند.

انسان‌دوستی و خشونت در اصل به‌صورت چند مقاله‌ی مجزا در ۱۹۴۶ تا ۱۹۴۷ و در پاسخ به نوشته‌های آرتور کوستلر درباره‌ی دادگاه‌های نمایشی مسکو و مسئله‌ی خشونت کمونیستی در «ظلمت نیمروز» نوشته شد و سپس با افزودن مقدمه‌ای به‌شکل کتاب درآمد. موضوع کتابْ بررسی خشونت در چارچوب انقلاب است. مرلوپونتی خشونت جاری در شوروی استالین را در زمینه‌ی یک وضع انقلابی در کشوری انقلاب‌کرده ارزیابی می‌کند. ایراد او در این بررسی، خشونت در شوروی نیست. ایراد او این است که چرا برای توجیه آن از استدلال‌های لیبرالی استفاده می‌شود و چرا هر چیزی به نام خودش خوانده نمی‌شود. او می‌گوید هر بحث جدی درباره‌ی کمونیسم باید پرسش را مثل خود آن مطرح کند. در چنین بحثی ارزش‌های لیبرالی را برای سرکوب کمونیسم نمی‌توان مطرح کرد، بلکه بررسی اصلی این خواهد بود که آیا کمونیسم قادر است آن مسئله‌ی خشونت را که خود «به‌درستی» ایجاد کرده، حل کند و بین انسان‌ها مناسبات انسانی به ‌وجود آورد یا نه. آیا خشونت در کمونیسم امروزه همان معنایی را دارد که در زمان لنین داشت؟ آیا کمونیسم هنوز [در زمان استالین] از عهده‌ی نیات انسان‌گرایانه‌اش برمی‌آید؟ هر بحثی درباره‌ی این پرسش‌ها از دیدگاه لیبرالی به خطا می‌رود؛ زیرا این مسئله برای کشوری مطرح است که انقلاب کرده و ادعای ادامه‌ی آن را نیز دارد. پس باید دادگاه‌های مسکو را در «حال‌وهوای» انقلابی و خشونت‌بار آن قرار داد، در غیر این صورت این دادگاه‌ها تصورکردنی نخواهند بود.

این کتاب تأملات ریزودرشتی درباره‌ی خشونت است که مضمون وحدت‌بخش همه‌ی آن‌ها به‌گفته‌ی نویسنده، تناقض‌نمای مشهود در این موضوع است. ژیژک می‌گوید در اذهان، اقدامات جنایت‌آمیز و تروریستی، ناآرامی‌های مدنی و ستیزهای بین‌المللی نشانه‌های آشکار خشونت هستند؛ اما برای تأمل در آن، باید یک گام عقب رفت؛ زیرا آنچه در تأملات اولیه دیده می‌شود، خشونت «کنشگرانه» آشکار است، خشونتی که یک کنشگرِ آشکارا قابل تشخیص به اجرا می‌گذارد. درحالی‌که برای شناخت خشونت باید فرازوفرود پس‌زمینه‌ای را شناخت که این‌گونه فوران‌های خشونت را پدید می‌آورد. موضوع اصلی کتاب این است: خشونت کنشگرانه صرفاً نمایان‌ترین ضلع مثلثی است که اضلاع ناپیداترش دو نوع خشونت کنش‌پذیرانه است. نخست، خشونت «نمادین» که در زبان و قالب‌های آن تبلور یافته است. این خشونت در برانگیختگی و مناسبات سلطه‌ی اجتماعی و در قالب‌های گفتاری عادت‌شده بازتولید می‌شوند. دوم، خشونتی که آن را «سیستمی» می‌خواند؛ یعنی پیامدهای «غالباً فاجعه‌باری» که عملکرد بی‌تلاطم نظام‌های اقتصادی و سیاسی به ‌بار می‌آورد. فرض اصلی نویسنده این است که احساس فوریت بشردوستانه را ملاحظات سیاسی تعدیل و در واقع کاملاً تعیین می‌کند؛ یعنی تساهل‌گرایی لیبرالی که اکنون غلبه دارد و تمرکزش بر خشونت کنشگرانه است. درحالی‌که این نوع خشونت با سربرآوردن سرمایه‌داری و بی‌تفاوتی به اینکه جابه‌جایی‌اش چه تأثیری بر واقعیت اجتماعی خواهد گذاشت و تنها هدف خود را که سودآوری است دنبال می‌کند شکل تازه‌ای پیدا کرد. چیزی که خشونت سیستمی سرمایه‌داری خوانده می‌شود.

برد اونز، فیلسوف سیاسی و دانشیار رشته‌ی خشونت سیاسی در دانشگاه بریستول انگلستان، با همکاری ناتاشا لنارد، روزنامه‌نگار هفته‌نامه‌ی نِیشن، در گفت‌وگو با صاحب‌نظران دانشگاهی در رشته‌های مختلف همچون سایمون کریچلی، جورج یانسی، آدریان پار، ریچارد برنستین مسئله‌ی خشونت را محور بحث‌های انتقادی قرار داده‌اند. این مصاحبه‌ها نگرش‌هایی را دربار‌ه‌ی مفهوم خشونت، مصادیق و اشکال آن و همچنین علل و زمینه‌های پیدایش آن به مخاطبان ارائه می‌کند. گفت‌وگوهای این کتاب درباره‌ی هنر، جنگ، اخلاق، جنسیت، فرهنگ عامه، پناهندگان و محیط زیست است. دغدغه‌‌ی تمام مصاحبه‌شوندگان ارائه‌ی نقدی بر خشونت است، به‌گونه‌ای که درخور زمانه‌ی ما باشد.

خیلی وقت‌ها ممکن است ما لحن خود را خشن ندانیم، درحالی‌که اغلب کلمات و جملاتی که به ‌کار می‌بریم، چه درباره‌ی خودمان و چه دیگران تلخ و گزنده است. نویسنده‌ با دو پرسش کتاب را آغاز کرده است: چه عواملی ما را از ذات بامحبتمان جدا می‌کند و به‌سوی رفتارهای خشونت‌آمیز و جابرانه سوق می‌دهد؟ و برعکس، چه چیزهایی به برخی از افراد چنان قدرتی می‌دهد که حتی در سخت‌ترین وضعیت باز هم با ذات بامحبتشان مرتبط هستند؟ او نقش زبان و شیوه‌های به‌کارگیری کلمات و جملات را حیاتی می‌داند. بر همین مبنا، شیوه‌ی جدیدی برای ارتباط گفتاری و شنیداری ارائه کرده است که به‌زعم او فرد را با خود و دیگران چنان مرتبط می‌سازد که راه شکوفایی محبت طبیعی فراهم می‌شود. علامت اختصاری این روش، ان.وی.سی (ارتباط بدون ‌خشونت و مترادف با ارتباط محبت‌آمیز) است. مبنای ان.وی.سی مهارت‌های کلامی و ارتباطی است تا توانایی فرد را برای انسان بودن، حتی در وضعیت سخت، تقویت کند. محتوای آن، مجموعه و ترکیبی از دانسته‌هایی است که از قرن‌ها پیش گفته شده است. ان.وی.سی فرد را به‌سمت بازسازی چگونگی بیان خود و گوش‌دادن به دیگران هدایت می‌کند تا به‌جای واکنش‌های غیرارادی و از سر عادت، کلمه‌ها و جملات‌ را آگاهانه و بر اساس مسئولیت و نیاز برگزیند و در هر موقعیتی آنچه را می‌خواهد، به‌وضوح بیان کند. این روش از اتاق خواب تا اتاق هیئت‌مدیره، از کلاس درس تا منطقه‌ی جنگی می‌تواند کارآمد باشد.

خشونت خانگی شاید عمری به قدمت خانواده دارد و همچنان به قوت خود باقی است. این موضوع، مفهوم خانواده را به‌عنوان نهادی عاطفی زیر سؤال می‌برد. تاریخ همواره شاهد پایمال‌شدن حقوق زنان و دختران بوده است. حتی در سده‌ی اخیر با وجود فعالیت‌های مدافعان حقوق زنان، این روند همچنان ادامه دارد. این کتابْ ضمن بررسی خشونت خانگی علیه زنان، مروری بر نظریه‌ها، میزان شیوع و عوامل مؤثر بر آن کرده است. اَشکال خشونت علیه زنان در این کتاب شامل خشونت‌های بدنی، خشونت‌های روانی، خشونت جنسی، خشونت‌های اقتصادی (مالی) و قتل‌های ناموسی می‌شود. به‌علاوه، اَشکال زن‌آزاری و خشونت علیه زنان در خانواده را در مواردی چون ضرب‌وشتم زنان، اعمال جنسی خشن زیانبار، جنسیت‌گزینی قبل از زایمان (کودک‌کشی دختر)، ختنه‌ی دختران، خشونت مربوط به تهیه‌ی جهیزیه و ازدواج زودهنگام، بررسی کرده و مروری بر علت‌شناسی خشونت علیه زنان در مطالعات پژوهشگران کرده است.

این کتاب درباره‌ی پدیده‌ی خشونت در جامعه‌ی آمریکا و به‌طور کلی بیان‌کننده‌ی بسیاری از اتفاقات روزمره‌ی انسان‌های خشن است. انسان‌هایی که نمی‌توانند در هیچ شرایطی خشم خود را کنترل کنند و همین منجر به مشکلاتی برای آن‌ها می‌شود. طبق گفته‌های نویسندگان که هر دو افسران نظامی و استاد هنرهای رزمی در آمریکا هستند، غیر از داشتن و حمل سلاح گرم چه به‌صورت مجاز و چه به‌شکل غیرمجاز، داشتن چاقو پدیده‌ای کاملاً عادی در آمریکاست و کمتر کسی را می‌توان یافت که در جیب لباس یا داخل اتومبیل خود چاقو نداشته باشد. نویسندگان کوشیده‌اند ضمن توضیح چهره‌ی واقعی خشونت، خواننده را با مقوله‌ی دفاع شخصی آشنا کنند و راه‌های پرهیز از درگیری و خشونت و مهار خشم و انتقام را آموزش دهند. مخاطبان این کتاب در درجه‌ی اول رزمی‌کاران ۱۵ تا ۳۵ سال و بعد همه‌ی کسانی هستند که می‌خواهند با پدیده‌ی خشونت آشنا شوند، راه‌های پیشگیری از آن را بیاموزند و در صورت روبه‌رو شدن با آن، زیان‌های احتمالی را کاهش دهند.

این کتاب درباره‌ی آموزش شیوه‌های عملی مواجهه با خشونت در کودکان به والدین است و برای این کار زبانی ساده و قابل انتقال را انتخاب کرده تا برای عموم پدران و مادران قابل استفاده باشد. مطالب کتاب، والدین را با پدیده‌ی خشونت در کودکان و نوجوانان آشنا می‌کند و راه‌حل‌هایی برای برخورد با کودکان خشونت‌گرا یا قربانیان خشونت ارائه می‌دهد؛ زیرا فرزندان یا قربانی خشونت هستند یا عامل خشونت. نویسندگان کتاب، چگونگی شکل‌گیری خشونت در کودکان، اشکال خشونت، انواع کودکان عامل خشونت و نیز قربانیان آن را بررسی کرده‌اند. آن‌ها تأکید کرده‌اند که خشونت اکتسابی است نه مادرزادی. کتاب، علاوه بر نقش والدین، فصلی را به مدارس اختصاص داده است و توضیح می‌دهد که مدرسه‌ها چه کارهایی می‌توانند در مقابله با خشونت‌گرایی انجام دهند.

یکی از پرسش‌های مهم کتاب این است که در چه مواقعی عصبانیت احساس درست و بجا قلمداد می‌شود؟ پاسخ نویسنده، ساده‌ترین پاسخ ممکن است: همیشه؛ زیرا عصبانیت عیب نیست. آنچه اهمیت دارد نحوه‌ی به‌کارگیری عصبانیت است. او می‌گوید نیازی نیست از احساس عصبانیت یا اعتراف به آن پرهیز کنیم. لزومی ندارد احساس خشم خود را سرکوب کنیم تا از واکنش‌های مضر آن در امان بمانیم. هدف او در این کتاب، بررسی راهکارهایی برای آموختن این مهارت است که چگونه با واکنش‌های عصبی درست و واقعی خود در زمان عصبانی‌شدن طوری کنار بیاییم که دچار به‌هم‌ریختگی روانی نشویم یا خشم خود را مثل سم فروندهیم. او با استفاده از برخی پژوهش‌های جدید که روی مدارهای خشم در مغز انسان انجام شده، درباره‌ی عوامل محرک آن بحث کرده و به شرح اتفاقاتی می‌پردازد که هنگام بروز یک واکنش عصبی در بدن رخ می‌دهند. بعد از بررسی علمی عصبانیت، شیوه‌ی اصلاح این واکنش را نیز توضیح می‌دهد. در ادامه، فعالیت‌ها و تمرین‌های آگاهی‌دهنده‌ای را پیشنهاد می‌کند که در شناخت واکنش‌های عصبی شخصی کمک‌کننده هستند. همچنین چگونگی هدایت احساس عصبانیت به‌سمت ‌روابط بهتر یا فعالیت‌های اجتماعی قوی‌تر را توضیح می‌دهد.