ف مثل فصل نان؛ قصه‌ی زندگی علی‌اشرف درویشیان

«از این ولایت« مجموعه ۱۱ داستان کوتاه از علی‌اشرف درویشیان است. مانند سایر آثار درویشیان، این مجموعه هم قصه فقر و فلاکت مردم این سرزمین است. قصه اول این مجموعه قصه نیازعلی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ِ ندارد است. پسری که روزگار سختی می‌گذراند. «از این ولایت» مجموعه‌ای است که ما را به قلب تاریخ ایران در دهه ۵۰ می‌برد. زندگانی مردم روستایی، سختی حمل و نقل، جهل و ناآگاهی مردم و کار کودکان همه آن چیزهایی است که در «از این ولایت» می‌توان خواند. درویشیان مانند یک شاهد عینی داستان‌هایش را روایت می‌کند. برای همین است که عده‌ای بر او خورده می‌گیرند که تخیل و حس شاعرانه‌ای در داستان‌هایش وجود ندارد. اما همین عینیت و تجسم واقعی دردهاست که کارهای او را خواندنی و ارزشمند می‌کند.

از ندارد تا دارا برگزیده‌ای شامل ۳۷ داستان کوتاه از علی‌اشرف درویشیان است که از سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۷۳ نوشته شده‌اند. اولین داستان این مجموعه “ندارد” از مجموعه‌ی «از این ولایت» انتخاب شده و “دارا” آخرین داستان است که در هیچ مجموعه‌ای به چاپ نرسیده است. خمیرمایه‌ی اساسی این داستان‌ها، وقایع زندگی انسانی‌هایی از اقشار روستاییِ تنگدست است. موضوع داستان‌های واقعی درویشیان، واقعیت اعماق اجتماع بوده و نویسنده اسم قهرمانان داستان را بدل کرده و در قالبی ادبی مطرح ساخته است. بسیاری از داستان‌های این مجموعه به زبان انگلیسی، فرانسوی، روسی، آلمانی، عربی، کردی، ارمنی و نروژی ترجمه شده‌اند.

«آبشوران»؛ مجموعه‌ای از دوازده داستان کوتاه است. آبشوران یا به زبان محلی آشورا (ئاشوورا) یکی از محله‌های قدیمی واقع در بافت قدیمی کرمانشاه است. این مجموعه نخستین بار در سال ۱۳۵۳ منتشر شد. محور داستان‌ها دو، سه کودک هشت ساله به نام‌های اکبر، عباس، اصغر و…اند که اتفاق‌هایی برای آن‌ها در محله‌ی آبشوران رخ می‌دهد… البته آبشوران نیز گاه در این کتاب خود تبدیل به شخصیتی شده است که محل بازی بچه‌هاست. گاهی که باران می‌نشیند مهربان می‌شود و گاه نیز چون مأموران به هر سوراخ سنبه‌ای سرک می‌کشد. درویشیان برخی از آثار خود همچون آبشوران را پیش از انقلاب با نام مستعار «لطیف تلخستانی» منتشر می‌کرد.

«سلول ۱۸» داستان مبارزه است، مبارزه‌ی مردم با ظلم و زورِ رژیم پهلوی و دیکتاتوری محمدرضا شاه. درویشیان در این کتاب، زندگی خانواده‌ای را باز می‌گوید که به اسارت درمی‌آیند. قهرمان داستان پسر بزرگ خانواده به نام کمال است که درگیر مبارزه‌ی مسلحانه شده‌. شبی مأموران ساواک، به خانه‌ی آن‌ها هجوم می‌آورند و همه‌ی اعضای خانواده را با خود به کمیته‌ی ضد خراب‌کاری می‌بَرَند تا زیر شکنجه مکان اختفای کمال را لو بدهند:

«قصه‌های بند» مجموعه‌ای از داستان‌هایی است که واقعیات دردناک دستگیری، زندان و شکنجه را در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی روایت می‌کنند. دو کتاب «سلول 18» و «قصه‌های بند» در سال‌های نزدیک به وقوع انقلاب، در بیداری ذهن‌های گروه کثیری از خوانندگان نقش مؤثری داشت. درویشیان طرح ابتدایی بسیاری از این قصه‌ها را در زندان نوشت و پنهانی و به کمک همسرش «شهناز دارابیان» به بیرون از زندان فرستاد. بازنویسی این داستان‌ها بعد از رهایی از زندان در سال ۱۳۵۸ انجام ‌شد و پس از چهار دهه به شکل کتاب درآمد.

کتاب صوتی «فصل نان» مجموعه‌ای از شش داستان است که در هر یک از داستان‌ها پسرِ مدرسه‌ایِ نوجوانی، فقر و “بی‌نانی” همیشگی، کار تابستانیِ بی‌امان و وضع نابه‌سامان خود و خانواده‌‌اش را وصف می‌کند. درویشیان در این مجموعه تلاش می‌کند تا مخاطبان را در برابر آینه‌ی روایت همدلانه‌ی خود بنشاند و با نقد فقر به دفاع از محرومان و طبقه‌ی فرودست جامعه بپردازد. او زندگی فاجعه‌بار مردم را آن‌چنان حُزن‌انگیز نشان می‌دهد که کاملاً خواننده را با آن سختی‌ها شریک می‌کند.

فصل نان در سال ۱۳۵۷ و زمانی‌که درویشیان در زندان به سر می‌برد، به‌عنوان برگزیده‌ی شورای کتاب کودک ایران انتخاب شد.

«همراه آهنگ‌های بابام» با عنوان استعاری‌اش داستان همراهی همه‌ی ماست، همراهی با مهربانی‌ها و محبت‌های پدر و مادرها. این مجموعه شامل شش داستان کوتاه با نام‌های: همراه آهنگ‌های بابام، مادر نمونه‌ی من، ظلم‌آباد، یاره و سحر در سبد است که همگی از زبان یک کودک روایت می‌شوند:

«وقتی که خوشحالیم مادرم خیلی خوب می‌رقصد. زن‌های همسایه با تشت دایره می‌زنند و مادرم رقص کردی می‌کند و رقص شاطری هم بلد است. اما هیچ وقت جلوی پدرم نمی‌رقصد. پدرم هر وقت عصبانی می‌شود به ما می‌گوید: “ای رقاص‌های بی‌آبرو.” و معلوم است که از رقص بدش می‌آید. من نمی‌دانم که مادر من که این قدر خوب است چرا هیچ‌وقت عکسش توی روزنامه یا مجله‌ای نیست و هیچ‌وقت مادر نمونه نشده است…»

علی‌اشرف درویشیان در کتاب «درشتی» به زیبایی، مشکلاتی که «جنگ ایران و عراق» و «جنگ در کردستان ایران» برای مردم این مرز و بوم به‌وجودآورده به تصویر می‌کشد. مشکلاتی چون بیماری، آوارگی، تنهایی، از دست دادن عزیزان و مرگ افراد عادی و مردم فرودست.

«درشتی» نخستین داستان این مجموعه از زبان پسرکی روایت می‌شود که در روزی بارانی برای بریدن نی و ساختن قلم درشت به نیزاری آمده‌ است. او متوجه می‌شود که نی‌ها به خون آغشته‌اند. پسرک از سوراخ نی‌ای که بریده‌است به آن‌سوی نیزار می‌نگرد و هشت مرد را می‌بیند که تیرباران می‌شوند. درویشیان در این داستان مرز واقعیت و فراواقعیت را درمی‌نوردد و با خلق فضایی سوررئال، می‌کوشد تا ابعاد فاجعه‌ی انسانی و سرگشتگی، بلازدگی و در عین حال آگاهی انسان‌های درگیر در آن را نشان دهد.

فلاکت و تیره روزی فاجعه‌آمیز، درون‌مایه‌ی اصلی و پس‌زمینه‌ی کدر و تاریک بیشتر داستان‌های این مجموعه را تشکیل می‌دهد.

«دانه و پیمانه» مجموعه‌ی نقد رمان و داستان کوتاه از علی‌اشرف درویشیان و رضا خندان مهابادی است. این نقدها عمدتاً در دهه‌ی هفتاد خورشیدی در مجلات مختلف همچون آدینه، کارنامه، تکاپو، بوطیقای نو، کلک و… چاپ شده است. چندتایی نیز از نوشته‌های انفرادی درویشیان و رضا خندان مهابادی است که نام نویسنده در آن‌ها قید شده. از آن‌جا که نشریات در دوره‌های بعد تجدید چاپ نمی‌شوند، مخاطبان آن‌ها به خوانندگان همان دوره محدود می‌گردند. این کتاب دریچه‌ی مناسبی است برای آن‌که نقدها در دسترس خوانندگان تازه قرار گیرد و با تقویت جریان نقد سالم به رشد ادبیات داستانی ایران کمک کند.