نویسنده: سیمین دانشور
انتشارات: انتشارات خوارزمی
نقد، تحلیل و خلاصه داستان سووشون
11,958 بازدید
رمان «سووشون»، به قلم توانای سیمین دانشور، نخستین بار در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید. کتابی که اولین داستان بلند از زنان نویسنده‌ی ایرانی به شمار می‌رود و همچنان با گذشته بیش از پنجاه سال، جایگاه خود را به‌عنوان شاهکار ادبیات معاصر حفظ کرده است. خلاصه کردن درونمایهی این رمان در یک جمله بسیار دشوار است اما شاید با مسامحه بتوانیم آن را رمانی زنانه بدانیم که یکی از بزنگاه‌های تاریخی ایران را به نمایش می‌گذارد. آزادی‌خواهی، آرمان‌گرایی، مبارزات سیاسی و بیداری زنان جوهره‌ی اصلی سووشون را تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، نمادها و اسطوره‌ها شالوده‌های آن را می‌سازند. ترکیب همه‌ی اینها با نگاه زنانه‌ی نویسنده، سووشون را به یکی از نقاط درخشان و چه‌بسا درخشان‌ترین اثر ادبیات زنانه‌ی معاصر تبدیل کرده است.
خلاصه داستان سووشون
«زری» و «یوسف» قهرمانان اصلی رمان سووشون هستند. زن و شوهری که در کنار سه فرزند خود زندگی عاشقانه‌ای را در پیش گرفته‌اند. هر دو مترقّی هستند و از درد جامعه آگاه‌اند. زری و یوسف به طبقه‌ی متوسط جامعه تعلق دارند و از مالکانی هستند که در رفاه زندگی می‌کنند. البته این رفاه را بر پایه‌ی فقر هم‌وطنان خود بنا نکرده‌اند. هم یوسف و هم زری همیشه به فکر فقرا و درماندگان هستند و می‌کوشند در سفره‌ی گشوده‌ی خود، گوشه‌ای را نیز به نیازمندان اختصاص بدهند.
زری و یوسف با وجود اشتراک‌ها و شباهت‌هایشان در یک چیز اختلاف دارند: یوسف آشکارا به مبارزه با اشغالگران مشغول است و نمی‌خواهد با فروش آذوقه به بیگانگان، به فقر مردم دامن برند. برعکس، زری می‌کوشد با اجتناب از مخالفت‌های آشکار، به‌نوعی راه محافظه‌کاری را در پیش بگیرد و در عین توجه به مردم، خانواده‌ی خود را هم از گزند حوادث سیاسی و اجتماعی حفظ کند.
برای اینکه مبارزان یوسف و دلهره‌ی زری را بهتر درک کنیم، باید موقعیت زمانی این رمان را به‌خوبی بشناسیم. ماجراهای سووشون در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم، بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ رخ می‌دهند؛ یعنی زمان که کشور به اشتغال غربی‌ها درآمده است و مردم در فقر و گرسنگی دست‌و‌پا می‌زنند. در مورد موقعیت مکانی هم باید بگوییم، همه‌ی اتفاقات در شهر شیراز رخ می‌دهند. شهری که هم زادگاه نویسنده‌ی کتاب است و هم همواره بستر مهم‌ترین وقایع تاریخی ایران بوده است.
…. و اما ادامه‌ی ماجرا! همچنان که زری نگران خانواده‌ی پنج‌نفره خود است و به‌تازگی نیز قرار است کودک دیگری را به دنیا بیاورد، مبارزات یوسف وارد مراحل جدی‌تری می‌شوند. او قصد سازش ندارد و نمی‌خواهد در برابر استعمارگران سر خم کند….
بخشی از کتاب صوتی سووشون را بشنوید.
سووشون
نویسنده: سیمین دانشور
گوینده: جمعی از گویندگان
انتشارات: آوانامه
پایان داستان سوشون
(هشدار: این بخش ممکن است قسمت‌هایی از داستان را فاش کند!)
پایان رمان سووشون هم تلخ است و هم امیدوارکننده. زری که در طول رمان مدام نگران جان یوسف است، در نهایت با جسد بی‌جان همسرش روبه‌رو می‌شود. یوسف به تیر غیب کشته شده است، اما هم زری و هم مخاطبان به‌خوبی می‌دانند که قاتلان حقیقی یوسف و تمامی مبارزانی که یوسف نماد آن‌هاست، چه کسانی هستند. از این نقطه به بعد، شاهد پریشانی‌های زری در سوگ همسر ازدست‌رفته‌اش هستیم. زری به کمک اطرافیانش، رفته‌رفته شجاعت آن را پیدا می‌کند که با واقعیت روبه‌رو شود و حالا که همسرش را از دست داده است، دست‌کم مراسم ختم شایسته‌ای را برای او برگزار کند. بااین‌حال، مراسم عزاداری یوسف با وجود محدودیت‌های حکومتی، آن‌طور که شایسته است برگزار نمی‌شود. در نهایت، زری می‌ماند و خاطره‌ی یوسف. در واقع، غم فقدان یوسف از زری، شخصیت دیگری می‌سازد.
تا قبل از کشته‌شدن یوسف، تمامی بار مبارزه بر دوش او بوده و زری صرفاً وظیفه‌ی حفظ آرامش خانواده را به عهده داشته است. مرگ یوسف زری را وادار می‌کند که بر جای پای او قدم بگذارد و راه مبارزات همسرش را ادامه دهد. پایان رمان سووشون نشان می‌دهد که هرگز مسیر مبارزات سیاسی و اجتماعی خالی نخواهد بود؛ حتی اگر لازم باشد زنان جامعه هم فعالانه وارد این مسیر پرتلاطم شوند. آخرین پاراگراف کتاب سووشون این نکته را به‌روشنی نشان می‌دهد:
«گریه نکن خواهرم! در خانه‌ات درختی خواهد روئید و درخت‌هایی در شهرت و بسیار درختان در سرزمینت و باد پیغام هر درختی را به درخت دیگر خواهد رسانید و درخت‌ها از باد خواهند پرسید: در راه که می‌آمدی سحر را ندیدی!»
می‌توانید سایر جملات معروف کتاب سووشون را در طاقچه بخوانید.
معنی کلمه سووشون
سووشون یا سیاوشان به معنی زاری کردن در سوگ سیاوش است. این واژه از لغت «سیاوُشان» گرفته شده و به نوعی مراسم سنتی در سوگ شخصیت اسطوره‌ای سیاوش اشاره دارد.
می‌دانیم که در شاهنامه‌ی فردوسی، سیاوش به‌عنوان فرزند کی‌کاووس معرفی شده است. شخصیتی که نماد مظلومیت و بی‌گناهی به شمار می‌رود. قهرمانی که در نهایت به ناحق و در عین پاکی، به دست دشمن کشته می‌شود. در بعضی از مناطق ایران، به‌ویژه در استان فارس، مراسم پرسوزو‌گدازی برای سوگواری این قهرمان مظلوم برگزار می‌شود.
سیمین دانشور با برگزیدن این نام برای رمان خود، مخاطب را متوجه یکی از شخصیت‌های اصلی کتاب، «یوسف»، کرده و نوعی پیوند را میان «سیاوش» و «یوسف» برقرار می‌کند. با این تفاوت که اولی ریشه در قصه‌ها و اسطوره‌ها دارد اما دومی در دوره‌ی پرتلاطم معاصر جان خود را مظلومانه می‌بازد.
تلفظ صحیح کتاب سووشون
می‌توان نام این رمان را به دو صورت «سُووَشون» و «سَووشون» تلفظ کرد. البته در شیراز، یعنی زادگاه سیمین دانشور و شهری که ماجراهای سووشون در آن رخ می‌دهند، این کلمه به صورت «سَووشون» تلفظ می‌شود و نویسنده نیز همین حالت را مد نظر داشته است؛ اگرچه تلفظ آن به صورت «سُووَشون» نیز درست و رایج‌تر است. بر جلد ترجمه‌ی انگلیسی سووشون، نام این کتاب به‌صورت Savushun نوشته شده است که تلفظ آن را به شکل «سَووشون» تأیید می‌کند.
نقد و بررسی رمان سووشون
برای نقد رمان سووشون، به‌عنوان یکی از آثار شاخص ادبیات معاصر، باید جنبه‌های گوناگون آن را به‌طور همزمان مورد توجه قرار بدهیم. از نظر درون‌مایه، این اثر روایت‌گر زندگی ایرانیان در دههی ۱۳۲۰، مقارن با اشتغال ایران توسط متفقین است. دانشور برای بازنمایی این دوران از نگاه زنانه بهره می‌گیرد و از زاویه‌ی دید «زری»، بی‌عدالتی‌ها، فقر و قحطی را برای مخاطبان ترسیم می‌کند. شخصیت اصلی این رمان، در کنار بازگویی این رخدادها، رفته‌رفته دچار تحولات درونی نیز می‌شود. نویسنده با به‌کارگیری جریان سیال ذهن، به‌ویژه هنگام بازگویی خاطرات زری یا اندیشه‌هایش، مخاطب را از فضای بیرونی داستان خارج می‌کند و به لایه‌های درونی شخصیت‌هایش می‌برد.
شخصیت‌پردازی‌های دانشور نیز در این رمان درخور توجه است. شخصیت‌ها به‌دقت، به‌طوری که نماینده‌ی گروه خاصی از جامعه باشند، ساخته و پرداخته شده‌اند. در این میان، زنان و شخصیت‌های زن جلوه‌ی متفاوتی دارند. نویسنده کوشیده است تفاوت‌های شخصیتی زنان را در رمان خود به نمایش بگذارد. البته مقصود اصلی او شخصیت زری بوده است. زنی که در ابتدا دغدغه‌ای به‌جز حفظ خانواده‌اش ندارد، با گذشت زمان، راه تازه‌ای را در پیش می‌گیرد و مستقیماً وارد مبارزات اجتماعی و سیاسی می‌شود.
دانشور در رمان سووشون، از نظر زبانی نیز قدم مهمی برداشته است. زنانگی بر زبان و بیان رمان او سایه انداخته‌اند. از سوی دیگر، ترکیب لهجه‌ی شیرازی با فارسی معیار، به‌گونه‌ای که فارسی‌زبانان در درک متن رمان دچار مشکل نشوند، از ویژگی‌های دیگر این رمان محسوب می‌شود که موجب گیرایی بیشتر آن شده است.
نویسنده هم در انتخاب شخصیت‌ها، هم در نام‌گذاری کتاب در پی ایجاد ساختاری نمادین بوده است. سووشون ارتباط عمیقی با اسطوره‌های ایرانی دارد و نسخهی معاصر آن‌ها را در قالب شخصیت یوسف نشان می‌دهد. به هر گوشه از رمان سووشون که نگاه کنیم، می‌توانیم نمادهای جدیدی را بیابیم. زری را می‌توان نماد زن بیدار امروز دانست یا او را به‌عنوان سمبلی از ایرانیان در نظر گرفت که می‌خواهند فعالانه سرنوشت خود را به دست بگیرند.
این اثر، یکی از بهترین داستان‌های ایرانی است. داستانی که همراه با خود امید را آورد و رخوت و ناامیدی را از بدنه جامعه و از قلم نویسندگان پاک کرد. حسین میرعابدینی، سووشون را آغازگر فصلی تازه در داستان‌نویسی ایران به شمار می‌آورد. سیمین، این کتاب را همسرش تقدیم کرده است که در میانه راه او را تنها گذاشته است. او در تقدیم‌نامه‌ی کتاب نوشته است:
به یاد دوست،
که جلال زندگیم بود و در سوگش
به سووشون نشسته‌ام.
نقاط قوت کتاب
نقاط قوت و ویژگی‌های مثبت سووشون را می‌توان به‌طور خلاصه این‌گونه بیان کرد:
- ترسیم جریان‌ها و موضوعات اجتماعی و سیاسی؛
- شخصیت‌پردازی قوی نویسنده؛
- انتقال پیام‌ها و مفاهیم ارزشمند انسانی و اجتماعی؛
- زبان ساده و قلم روان نویسنده؛
- ترکیب زبان معیار با گویش شیرازی؛
- پرداختن به نمادها و اسطوره‌های ایرانی؛
- درونمایهی غنی و آموزنده؛
- توجه به زنان، به‌ویژه برای نخستین‌بار در رمان فارسی، و انتخاب شخصیت اول داستان به‌عنوان زن؛
- شهرت و تافسانه یعینأثیرگذاری جهانی کتاب.
نقاط ضعف کتاب
سووشون هم مانند سایر کتاب‌ها، ضعف‌هایی دارد که آن‌ها را در ادامه می‌خوانید. البته هیچ‌یک از این موارد از ارزش ادبی آن نمی‌کاهد.
- کندشدن روند داستان در برخی از بخش‌ها؛
- پرداختن بیش‌از‌حد به موضوعات جزئی اجتماعی و تاریخی؛
- سنگین‌بودن زبان و بیان برخی از بخش‌ها برای مخاطب؛
- سطحی‌انگاری برخی مسائل زنان و بازتولید بعضی کلیشه‌های جنسیتی؛
- دیریاب و پیچیدگی برخی از نمادها و اسطوره‌های رمان.
شخصیت‌شناسی رمان سووشون و تحلیل هر شخصیت
در رمان سووشون، چه قهرمانان اصلی و چه شخصیت‌های فرعی، هرکدام از نقشی کلیدی برخوردارند. همگی نماد گروه خاصی از افراد هستند که حضور آن‌ها در کنار یکدیگر، تصویر کاملی از جامعه را به نمایش می‌گذارد. بنابراین، نمی‌توان جایگاه هیچ‌یک از آن‌ها را در متن رمان، بی‌اهمیت دانست. در این بخش، به شخصیت شناسی رمان سووشون پرداخته‌ایم و به نقش آن‌ها در روند داستان پی می‌برید.
- زری: زری یا همان «زهرا خانم» شخصیت اصلی رمان سووشون است که همه‌ی ماجراهای کتاب حول محور او شکل می‌گیرند. او در ابتدا خود را به‌عنوان زنی خانه‌دار، مادر سه فرزند و همسر مردی شجاع نشان می‌دهد اما به‌تدریج وارد مراحل جدیدی می‌شود و در مقام زنی مبارز جلوه‌گری می‌کند.
- یوسف: همسر زری و دومین شخصیت اصلی رمان است. مالکی که برخلاف پدر، برادر و اطرافیانش می‌کوشد با به بهبود فقر گسترده‌ی مردم کمک کند. شخصیتی که به مخالفت با اشغالگران و استعمارگران برمی‌خیزد و تا پایان عمر در همین مسیر گام برمی‌دارد.
- عمه خانم: از شخصیت‌های فرعی است که به‌نوعی همدم زری محسوب می‌شود. شجاعت زری را ندارد و در حقیقت نوعی زن سنتی به شمار می‌آید. زن زجرکشیده و دنیادیده‌ای است که نماینده‌ی زنان سنتی محسوب می‌شود.
- خان کاکا: با نام «ابولقاسم خان»، برادر یوسف است که از نظر جهت‌گیری فکری تفاوت بسیاری با او دارد. نه‌تنها اهل مبارزه نیست، بلکه با اشغالگران و حاکمان از درِ صلح وارد می‌شود تا موقعیت اجتماعی خود را حفظ کند و به ثروت قابل توجهی برسد.
- عزت‌الدوله: زن منفعلی است که از زری کینه‌ی قدیمی دارد. برخلاف ظاهر قوی و پرهیاهویش، زنی زجرکشیده است که از مرد زندگی‌اش آسیب می‌بیند اما جز سکوت و سازش کار دیگری از او برنمی‌آید.
- فردوس: زن زیبایی است که در خانه عزت‌الدوله به کلفتی مشغول است. او هم نماد گروه دیگری از زنان منفعل است که نمی‌خواهند قدمی برای بهبود زندگی خود بردارند و زندگی‌شان همواره به وجود مردان وابسته است.
- سودابه هندی: معشوقه پدر یوسف و زنی است که موجب آوارگی مادر یوسف می‌شود. نمی‌توان او را در دسته‌ی زنان منفعل قرار داد اما شخصیتی است که وجود او در کنار مردان معنا پیدا می‌کند. بنابراین، نوع کنشگری او با زنان مبارزی چون زری متفاوت است.
- سرجنت زینگر: او از نظامیان انگلیسی است که پیوسته در طول رمان می‌کوشد یوسف را به فروش محصولاتش به ارتش انگلیس ترغیب یا وادار کند. سرجنت زینگر نماینده‌ی تمامی بیگانگانی است که مستقیم یا غیرمستقیم موجب فقر و عقب‌ماندگی مردم شده‌اند. سرگذشت زینگر و تغییر شغل او از خیاطی تا ورود به ارتش انگلستان نیز درخور توجه است.
- بی‌بی همدم: او نماینده‌ی زنان سنتی است و به‌نوعی، نقطه‌ی مقابل زنانی مانند زری به شمار می‌آید. پایبندی بی‌بی همدم به باورهای سنتی‌اش و حضور مدام او در کنار زری، تقابل سنت و مدرنیته را در جامعه‌ی ایرانی، به‌ویژه در میان زنان نشان می‌دهد.
- حاکم: شخصیت او در رمان سووشون برای تمامی مخاطبان آشناست. بارها با شخصیت‌های مشابه حاکم در کتابهای تاریخی مواجه شده‌ایم، اما در رمان سووشون، قرار است با جلوه‌ی دیگری از آن‌ها در قالب داستان روبه‌رو شویم. او نماد تمامی حاکمانی است که درست وقتی باید پاسدار کشور و مردم خود باشند، با وطن‌فروشی و ترجیح دادن منافع خود بر مردم، راه استبداد و استثمار را برای بیگانگان هموار می‌کنند.
- خسرو: او پسر نوجوان و بزرگ‌ترین فرزند یوسف و زری است. سر پرشوری دارد و بیشتر از آنکه مانند مادرش نگران آرامش خانواده باشد، تمایل دارد راه پدرش را ادامه دهد. خسرو نماینده‌ی مبارزان آینده‌ی ایران است.
- مینا: او یکی از دختران خردسال زری است که تأثیر پررنگی بر رخدادهای اطرافش ندارد، اما تأثیرپذیری او از وقایع داستان به‌خوبی نشان داده می‌شود. او نماینده‌ی نسل آینده‌ی زنانی است که پدرانشان در راه مبارزه جنگیده‌اند و مادرانشان نیز با عبور از سنت‌گرایی، می‌خواهند هم‌پای مردان وارد مبارزات اجتماعی و سیاسی شوند.
- مرجان: او خواهر دوقلوی مینا است که با حضور خود در رمان، شیرینی خاصی به آن می‌بخشد. مرجان شخصیت کنشگری نیست، اما می‌تواند نمادی از دختران ایرانی باشد که در آینده، از سنت‌ها فاصله می‌گیرند و چهرهی جدیدی را از شخصیت زن و جایگاه او در اجتماع به نمایش می‌گذارند.
اکنون که با تعدادی از شخصیت‌های اصلی رمان سووشون آشنا شدید، خوب است به این نکته هم توجه کنید که سیمین دانشور با نمایش دادن شخصیت‌های متفاوت زنان در این رمان، طیف متنوعی از شخصیت زن در جامعه را نشان داده است. به عبارت دیگر، این تنوع حاکی از آن است که قطب اصلی داستان، نه فقط زری، بلکه همه «زنان» هستند که با سکوت خود یا مبارزه‌هایشان، به جامعه شکل می‌دهند.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
ژانر و سبک نگارش سووشون
سووشون را می‌توانیم در دسته‌ی رمان‌های تاریخی و اجتماعی قرار دهیم. هرچند، رنگ‌و‌بوی عاشقانه‌ی آن را نیز نباید از یاد ببریم. از سوی دیگر، دانشور برای ساخت و پرداخت شخصیت‌ها، تصویر دقیقی از دنیای درونی آن‌ها نیز ارائه کرده است و همین موضوع موجب می‌شود این رمان دارای جنبه‌های قوی روان‌شناختی هم باشد. موضوعات اخلاقی و انسانی نیز در سراسر کتاب جلوه‌ی ویژه‌ای دارند.
نویسنده برای نگارش کتاب از زبان فارسی معیار بهره گرفته است اما در کنار آن، تا جایی که برای مخاطب سنگین و دیریاب نباشد، اشاره‌هایی نیز به گویش بومی شیراز دارد. همین ویژگی سووشون نوعی اصالت و طعم محلی به آن بخشیده است که حتماً برای مخاطبان، چه شیرازی و چه غیرشیرازی، شیرین و لذت‌بخش خواهد بود. سبک نگارش نویسنده و زبان او در این رمان بسیار ساده است. به‌طوری‌که مخاطب درگیر درک جمله‌ها و معنای آن‌ها نخواهد شد، اما گاهی ممکن است درک اسطوره‌ها و ارتباط آن‌ها با جریان اصلی رمان کمی برایش دشوار باشد.
توصیفات دقیق و گاه طولانی فضاها، پرداختن به جزئیات تاریخی و اجتماعی، نمادپردازی حتی در قالب شخصیت‌های فرعی و… موضوعات دیگری هستند که در هنگام مطالعه‌ی رمان با آن‌ها مواجه خواهید شد.
تم و درون‌مایه رمان سووشون
درونمایهی اصلی کتاب سووشون را مسائل اجتماعی، تاریخی و انسانی تشکیل می‌دهند. مقاومت در برابر ظلم حکومت استبدادی و فشارهای سیاسی، همین‌طور محدودیت‌های اجتماعی، شالوده‌ی اصلی این رمان را می‌سازند. شجاعت و رشد شخصیت زنان، به‌ویژه زری، همچنین تلاش آن‌ها برای حفظ خانواده موضوعات دیگری هستند که در سراسر رمان به چشم می‌خورند. باوجوداین، از تم عاشقانه‌ی کتاب نیز نباید غافل شد، چراکه بخشهای قابل‌توجهی از رمان به عاشقانه‌های داستان زری و یوسف مربوط می‌شود.
قحطی و فقر ناشی از جنگ و اشغال ایران، همچنین نابرابری‌های اجتماعی، رشته‌ای است که اتفاقات رمان را به هم پیوند می‌زند. همزمان با توصیف فضاهای تاریخی و اجتماعی، اهمیت خانواده، روابط انسانی و عشق نیز نشان داده می‌شود. وجود همین‌هاست که شخصیت‌ها و مخاطبان کتاب را به امید و مقاومت در برابر ناملایمات دعوت می‌کند. تلفیق وقایع رمان با نمادها و اسطوره‌های ایرانی و دینی، عمق و معنای بیشتری به درونمایهی رمان سووشون بخشیده است.
زمان رمان و بستر تاریخی کتاب
سووشون در دههی ۱۳۲۰ خورشیدی روایت می‌شود و از لحاظ جغرافیایی نیز وقایع آن در شیراز و نواحی اطراف آن جریان دارند. بستر تاریخی سووشون سال‌های جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین (۱۹۴۱ تا ۱۹۴۵) را دربرمی‌گیرد و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن، همچون قحطی گسترده و فقر را به نمایش می‌گذارد.
پیام‌های اصلی کتاب
در فهرست زیر، چکیده‌ای از مهم‌ترین پیام‌های رمان سووشون را مشاهده میکنید:
- ایستادگی در برابر استبداد و ظلم‌ستیزی؛
- رشد و تحول شخصیت زن در جامعه‌ی معاصر؛
- اهمیت همدلی و یاری هم‌نوعان؛
- آثار ویرانگر جنگ بر زندگی مردم؛
- امید به زندگی و بازسازی آن؛
- اهمیت حفظ خانواده در مواجهه با مشکلات.
اسطوره و نماد در رمان سووشون
سیمین دانشور برای تقویت پیام‌های اجتماعی و انسانی کتاب سووشون، از نمادها و اسطوره‌ها بهره گرفته است. نماد و اسطوره‌ی کلیدی این کتاب «سیاوش» است که بارها در طول رمان، چه در قالب رخدادها و چه در خلال گفت‌و‌گوی میان شخصیت‌ها، خود را نشان می‌دهد. در شاهنامه‌ی فردوسی خوانده‌ایم و می‌دانیم که سیاوش سمبل مظلومیت و پاکی بوده است. این شاهزاده‌ی ایرانی نمادی شده است که دانشور با بهره‌گیری از آن، مظلومیت سایر مبارزان ایرانی را در طول تاریخ نشان می‌دهد. در کنار سیاوش، از شخصیت امام حسین (ع) نیز برای اشاره به مظلومیت مبارزان استفاده شده است.
با همه اینها، متن رمان نیز مملو از نمادهایی است که در کنار یکدیگر جامعه‌ی ایرانی را نشان می‌دهند. یوسف نماد مخالفانی است که جان خود را بر سر مبارزه با ظلم از دست می‌دهند، زری نماد بانوانی است که به‌تدریج وارد مبارزات سیاسی و اجتماعی می‌شوند، خان‌کاکا، حاکم و… نماد مزدورانی هستند که برای رسیدن به رفاه و آسایش، وطن و هم‌وطنان خود را به بیگانگان می‌فروشند. زنانی مانند عزت‌الدوله، فردوس، عمه خانم و… نیز نماینده‌ی زنان سنتی ایران هستند که کم‌کم جای خود را به زنان پیشرو و مترقی می‌دهند.
روایت و زاویه دید
دانشور برای روایت سووشون از زاویه‌ی دید دانای کل بهره گرفته است. به‌طوری‌که راوی به دنیای درونی و بیرونی شخصیت‌ها دسترسی داشته و در عین نشان‌دادن کنش‌ها و واکنش‌های شخصیت‌ها با پس‌زمینه‌ای تاریخی و اجتماعی، احساسات و افکار آن‌ها را نیز برای مخاطبان شرح می‌دهد. بهره‌گیری از این نوع روایت موجب می‌شود خوانندگان بتوانند همانطور که با فضای تاریخی و اجتماعی رمان آشنا می‌شوند، به لایه‌های درونی شخصیت‌ها، به‌ویژه زری، راه پیدا کرده و با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری کنند.
سووشون غالباً به‌طور خطی روایت می‌شود و وقایع آن به‌ترتیبِ زمان وقوع پیش می‌روند، هرچند در برخی از بخشهای کتاب، با فلش‌بک‌هایی به گذشته مواجه می‌شویم. این بازگشت به گذشته، خرده‌روایت‌هایی را در متن رمان به وجود آورده است که توجه به آن‌ها موجب درک بهتر پیش‌زمینه‌های اجتماعی و تاریخی رخدادها می‌شود و مسیر تغییرات درونی و بیرونی شخصیت‌ها را برای مخاطب روشن می‌سازد.
سووشون از دریچه‌ی مبارزات زنانه
اغلب رمان‌های ایرانی‌ای که تاکنون با محوریت زن و جایگاه او نوشته شده‌اند، دو حالت دارند: یا زن را موجود منفعلی نشان داده‌اند که در کنار مردان، زندگی و معنا می‌یابد یا سعی کرده‌اند چهره‌ای اغراق‌آمیز از زن و جایگاه او نشان بدهند. از این جهت، رمان سووشون نوعی اثر خلاقانه و شجاعانه به شمار می‌رود که در عین انعکاس واقعیت‌ها، چهرهی کمتر دیده‌شده‌ی زن ایرانی را نشان داده است.
«زری»، قهرمان اصلی سووشون، زنی نیست که از همان ابتدا پرچم مبارزه را به دست گرفته باشد. او اصلاً دغدغه‌ی مبارزه ندارد و تمام آنچه که می‌خواهد، آرامش خود و خانواده‌اش است. او زن باسوادی است که در خلال داستان نشان می‌دهد چقدر از نظر اندیشه و جهان‌بینی با زنان اطرافش تفاوت دارد. همین زن باسواد و دغدغه‌مند به‌عنوان زنی خانه‌دار زندگی می‌کند. زنی که علی‌رغم مشکلات جسمانی‌اش، سه بچه به دنیا آورده است و همسرش، یوسف، را ستون زندگی و خانواده‌اش می‌داند. همین یوسف بود که او را از زندگی تاریک گذشته‌اش نشان داد و پس از ازدواج با او، فصل جدیدی را در زندگی‌اش رقم زد.
در بخشهای پایانی رمان، درست از همان‌جایی که یوسف در راه مبارزه کشته می‌شود، زری تصویر تازه‌ای از خود را به نمایش می‌گذارد. تصویری از زنی که علی‌رغم داشتن سه فرزند و سوگواری برای همسر ازدست‌رفته‌اش، خشمگین است و شور مبارزه در سر دارد؛ محافظه‌کاری سابق را کنار گذاشته است و می‌خواهد انتقام مرگ همسرش را بگیرد. با توجه به این بخش از کتاب می‌توانیم سووشون را یکی از نقاط عطف مبارزات زنانه در ادبیات فارسی بدانیم. سیمین دانشور در این رمان، سیر تحولات زن امروزی ایران را بدون بزرگ‌نمایی نشان می‌دهد و چهرهی لطیف زنان را در قامت مبارزانی سازش‌ناپذیر به نمایش می‌گذارد.
سووشون از منظر تاریخی، سیاسی و اجتماعی
سووشون نه‌تنها رمانی خوش‌خوان و زیباست، بلکه روایتی صریح و مهم از دوره‌ای از تاریخ ایران است. دانشور با نوشتن این رمان زمانه‌اش را زنده نگه داشته و صدای مردم را به گوش آیندگان رسانده است. این رمان صدای زنان و مردانی است که در تاریخ این سرزمین نقش داشته‌اند، ولو اینکه نامشان به گوش کسی نرسیده باشد و فداکاری‌شان جایی ثبت نشده باشد. در واقع رمان سووشون برشی از تاریخ پرفراز و نشیب کشورمان است؛ کشوری که بارها دست‌هایی برای اشغالش دراز شده است.
این رمان در بحبوحه‌ی جنگ جهانی دوم روایت می‌شود؛ در دورانی که نیروهای انگلیسی وارد کشور شده بودند و فضا را برای ایرانی‌ها تنگ و تیره ساخته بودند. دانشور با روایت جذاب و چند لایه‌اش در این رمان اطلاعات سیاسی، اجتماعی و تاریخی دست‌اولی به خواننده‌اش می‌دهد؛ به‌خصوص که او رمان را از دیدگاه یک زن نوشته؛ زنی که در جامعه‌ی آن روزهای ایران هنوز جایگاهش را پیدا نکرده بود و در حاشیه زندگی می‌کرد. اگرچه زری مثل هر زن دیگری نگران حریم خانواده‌اش است، ولی زن متفاوتی به شمار می‌آید. زنی که بعد از مدت‌ها کشمکش بین احساسات مختلف، در نهایت تصمیمش را می‌گیرد و سمت درست می‌ایستد و جای یوسف را پر می‌کند.
در واقع در این رمان خانه‌ی زری و یوسف، کوچک‌شده‌ی اجتماع است و هر کدام از شخصیت‌های رمان نماینده‌ی گروهی از مردم جامعه هستند. در ضمن آداب‌ورسوم، باورها و خرافه‌های ایرانی هم در دل این رمان قابل مشاهده است، شهر شیراز در آن به توصیف درآمده و همچنین می‌توانیم ردی از اساطیر هم در آن پیدا کنیم. اثر دانشور ازآن روی بعد از سال‌ها زنده است که یک رمان واقعی و چندجانبه است؛ اثری که در عین داشتن ارجاعات تاریخی و سیاسی مختلف، جذابیت‌های داستانی هم دارد و کافی است شروعش کنید تا در دامش بیفتید و دیگر نتوانید از خواندن ادامه‌ی داستان صرف‌نظر کنید. کمتر اثری در طول تاریخ ادبیات ایران توانسته چنین اثرگذاری عمیقی داشته باشد و سال‌های سال زنده بماند.
نظرات خوانندگان درباره کتاب سووشون
بسیاری از مخاطبان و کاربرانی که کتاب سووشون را برای مطالعه انتخاب کرده‌اند، آن را تجربه‌ای مثبت و اثرگذار دانسته‌اند. برخی از خوانندگان به شخصیت‌پردازی دقیق زری و یوسف توجه داشته و به عمق روابط آن‌ها در دوران پرآشوب اشغال ایران و پیامدهای جنگ جهانی دوم اشاره کرده‌اند.
ترسیم دقیق فضای تاریخی، ارائه‌ی توصیفات ملموس از زندگی روزمره‌ی مردم شیراز، خرده‌روایت‌های جذاب در قالب روایت اصلی و همچنین درونمایهی انسانی و اجتماعی کتاب موضوعات دیگری هستند که از نگاه کاربران تیزبین طاقچه پنهان نمانده‌اند. البته برخی از خوانندگان به این نکته هم اشاره کرده‌اند که در ابتدا، درک جزئیات تاریخی و روند روایت کتاب برایشان دشوار بوده است اما در کل، تجربه‌ی مطالعه‌ی این کتاب را ارزشمند و جذاب دانسته‌اند.
به‌طور کلی، سووشون از دیدگاه مخاطبان و خوانندگان، به‌عنوان اثری کلاسیک، پرمعنا و ماندگار توصیف شده است که داستانی بسیار گیرا دارد و می‌تواند برای اهالی کتاب، هم آموزنده باشد و هم الهام‌بخش.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
بازخوردها و نقدهای ادبی
سووشون از آثار شاخصی است که بارها از سوی منتقدان ایرانی بررسی شده است. در ادامه، نقل‌قول‌هایی را که در نقد و تحلیل سووشون بیان شده‌اند، با هم می‌خوانیم.
حسین پاینده (مترجم، منتقد و نویسنده): «دانشور در رمان سووشون از سطح به عمق رفت و توانست به تحلیل‌گیری توانمند تبدیل شود. شخصیت‌پردازی در این رمان از درجه‌ی بالایی برخوردار است.»
هوشنگ گلشیری (داستان‌نویس): «سووشون به‌حق یک رمان معاصر است. چون ثبت تجربه‌ی صادقانه و درونی یک دوره‌ی تاریخی است از منظری بدیع برای ما، منظر یک زن معمولی؛ و نه سرهم‌بندی، جعل و تحریف واقعیت‌‌های تاریخی برای بزرگ نمودن منیت‌های حقیر ما.» (کتاب جدال با نقاش)
حسن میرعابدینی (نویسنده، منتقد و پژوهشگر ادبیات داستانی): «رمان سووشونِ سیمین دانشور تمهید تازه‌ی زیبایی‌شناسی را به فضای ادبیات داستانی ایران وارد کرد.»
قمر آریان (استاد دانشگاه، پژوهشگر و نویسنده): «سووشون شاهکار سیمین دانشور و باقیِ آثارش آموزنده و بیان‌کننده دردهای اجتماعی ما است.»
حسین سناپور (داستان‌نویس): «خواندن سووشون همچنان جذاب و دلنشین است… فعلاً حداقل یکی از ده رمان ماندگار داستان‌نویسی ماست.»
رمان سووشون در عرصه‌ی جهانی هم توجه منتقدان را به خود جلب کرده است. در ادامه، با بازخوردهای نشریات مشهور در مورد این رمان آشنا می‌شوید.
- اثری با طنینی قدرتمند و اثرگذار! (هفته‌نامه‌ی ناشران)
- ادبیات داستانی برجسته‌ی خارجی! (یو‌اس‌ای تودِی)
- حماسه‌ای بسیار سرگرم‌کننده! (روزنامه‌ی واشنگتن‌پست)
- سووشون پرفروش‌ترین رمان ایرانی زمان خود است که با نگاهی زنانه و زبانی ساده روایت شده است. (نیویورک تایمز)
جایگاه رمان سووشون در ایران و جهان
بسیاری از کتاب‌ها، به نمایندگان کشور خودشان بدل می‌شوند. درست همانطور که همه با شنیدن نام جین آستن و خواهران برونته به یاد انگلستان می‌افتند و آثار آنان را جز ادبیات کلاسیک آن کشور می‌دانند. سووشون هم برای ایرانیان چنین حکمی دارد. این داستان را می‌توان نماینده‌ای از ادبیات معاصر ایران دانست. شاید همین که این کتاب تا چند سال پیش به چاپ بیست و یکم رسیده است نیز گواه دیگری بر این ادعا باشد.
این کتاب تا حالا به زبان‌های انگلیسی، روسی، ژاپنی، فرانسوی، عربی، چینی، آلمانی، اسپانیایی، ایتالیایی و ترکی ترجمه شده است.
سیمین دانشور با به تصویر درآوردن آثار مخالفت بود و اجازه اقتباس را نمی‌داد، با این حال منیژه محامدی، نمایشنامه‌ای از این اثر اقتباس کرد که از اسفند سال ۱۳۷۹تا اردیبهشت ۱۳۸۰ با بازی افسانه بایگان و محمد اسکندری در تئاتر شهر به روی صحنه رفت.
اگر نگاهی به آثار نویسندگان آن دوره بیندازیم می‌بینیم که بسیاری از نوشته‌های آنان با درد و اندوه ترکیب شده است. اندوهی که از وضع نا به سامان دوران خودش حکایت دارد. ناامیدی که در زندگی مردم و بسیاری از روشنفکران موج می‌زده، از ذهنشان به دست و قلمشان جاری شده است. اما سیمین دانشور، با نوشتن سووشون نشان داد که می‌تواند نقطه عطفی بیافریند. داستان او از امید، مقاوت و پایداری حرف می‌زند. لحن و زبانش به گلایه کردن باز نشده، بلکه تلاش کرده تا راه صحیح مبارزه و نجات را نشان بدهد. از همین رو، این کتاب، جایگاه والایی در ادبیات ایران دارد.
راهنمای مطالعه کتاب
برای درک بهتر رمان سووشون و کشف ارتباط میان وقایع آن توصیه می‌کنیم حتماً به بافت تاریخی و اجتماعی آن توجه داشته باشید. آشنایی با دوران اشغال ایران توسط متفقین و پیامدهای ویرانگر جنگ جهانی دوم موجب می‌شود تا توالی اتفاقات رمان برایتان روشن‌تر شود.
بخشی از کتاب به تحولات درونی شخصیت‌ها مربوط می‌شود. بنابراین، لازم است به رشد درونی شخصیت‌هایی مانند زری و تعامل او با دیگر شخصیت‌ها، همین‌طور تقابل و تضاد او با شخصیت‌هایی مانند «عمه خانم»، «بی‌بی همدم» و… نیز دقت داشته باشید. دقت به روابط میان شخصیت‌های کتاب موجب می‌شود هم پیام‌های اصلی رمان را بهتر درک کنید و هم نمادپردازی‌های نویسنده را به‌خوبی دریابید.
بهترین ناشران کتاب سووشون
رمان سووشون علاوه‌بر جذب مخاطبان، توجه ویژه‌ی ناشران را نیز به خود جلب کرده است. در فهرست زیر، نام ناشرانی را مشاهده میکنید که تاکنون این کتاب را به چاپ رسانده‌اند:
- انتشارات خوارزمی
- گسترده
- آگاه
- اردیبهشت
از بین ناشرانی که سووشون را منتشر کرده‌اند، انتشارات خوارزمی بیش از همه محبوبیت و شهرت دارد. در حقیقت، بسیاری از مخاطبانی که سووشون خوانده‌اند، چاپ این ناشر را تهیه کرده‌اند. خوارزمی ناشر اصلی سووشون محسوب می‌شود و سایر ناشران بعد از خوارزمی، به چاپ و نشر سووشون روی آورده‌اند.
آوانامه نیز با صداپیشگی شیما درخشش، سحر بیرانوند و… کتاب صوتی سووشون را با کیفیت صدای عالی منتشر کرده که در طاقچه قابل خرید و دانلود است.
سریال سووشون نیز به کارگردانی نرگس آبیار و بازی بهنوش طباطبایی و میلاد کی‌مرام از نماوا در سال ۱۴۰۴ پخش شده است.
جمع‌بندی
رمان سووشون، یکی از بهترین کتابهای سیمین دانشور و یکی از نقاط عطف ادبیات معاصر ایران است که تاریخ، جامعه، عشق و زنانگی را به هم گره زده می‌زند. در این رمان واقع‌گرایانه هم تصویری دقیق از زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم ایران در دههی بیست را خواهید دید و هم شاهد آمیختگی روایت‌های نویسنده با نمادها و اسطوره‌ها خواهید بود. سووشون نه‌تنها مخاطبان ایرانی را مجذوب خود کرده است، بلکه به‌واسطه‌ی ترجمه‌هایش به محبوبیت و شهرت جهانی هم دست یافته است. اگر هنوز فرصت خواندن یا شنیدن این رمان را نداشته‌اید، برای دانلود کتاب سووشون، همچنین دسترسی به نسخهی متنی و کتاب صوتی سووشون می‌توانید به سایت و اپلیکیشن طاقچه مراجعه کنید.
در هیاهوی دنیا امروز، دسترسی آسان به کتاب‌ها فرصتی گران‌بهاست. طاقچه این امکان را برای شما فراهم کرده تا در هر لحظه و هر کجا که هستید، به دنیای بی‌پایان داستان‌ها و دانش سر بزنید. کافی است سری به سایت خرید کتاب طاقچه بزنید، کتاب موردنظرتان را پیدا کرده و بی‌درنگ مطالعه را آغاز کنید. طاقچه، کتابخانه‌ای همیشه همراه، درست در جیب شما!
پی‌نوشت: بخش‌هایی از یادداشتی که خواندید به‌قلم سپیده بیگدلی و صدف کاظمی، نویسندگان وبلاگ طاقچه بود.
11,958 بازدید
بستن تبلیغ
من، ویدا حامدیان، در دومین روز از پاییز ۱۳۷۴ به دنیا آمدم. از همان سال‌های کودکی، دنیای کلمه‌ها و ادبیات برایم جذابیت خاصی داشت. همین علاقه در سال‌های بزرگسالی به مسیر حرفه‌ای‌ام تبدیل شد. بعد از پایان دوره‌ی دبیرستان، تحصیلاتم را در رشته‌ی ادبیات فارسی در مقطع کارشناسی و در دانشگاه تهران شروع کردم. در دوران کارشناسی توانستم با آثار غنی ادبیات فارسی آشنا شوم و علاقه‌ام به این رشته روز‌به‌روز بیشتر شد. در مقطع کارشنا‌سی‌ارشد، رشته‌ی آزفا (آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان) را انتخاب کردم. در تمام این سال‌ها، بیشتر به‌عنوان نویسنده و کارشناس تولید محتوا فعالیت کرده‌ام. نویسندگی برای من نه‌تنها یک شغل، بلکه یک عشق است. عشقی که از دنیای کلمات و خیال سرچشمه می‌گیرد. در طول این سال‌ها توانستم در حوزه‌های مختلف نویسندگی، از جمله نگارش بیوگرافی‌ها، نقد کتاب، مرور کتاب، تهیه‌ی مطالب آموزشی در زمینه‌های ادبیات فارسی، دستور زبان فارسی و زبان عربی تجربیات ارزشمندی کسب کنم. همکاری با سایت و اپلیکیشن طاقچه یکی از آرزوهای شیرینی بود که مدتی پیش به آن رسیدم. در کنار نویسندگی، همیشه به هنر، به‌ویژه فرش، علاقه‌ی زیادی داشته‌ام. این علاقه منجر به فعالیت‌هایی در این زمینه شد که برایم بسیار جالب و الهام‌بخش بود. هنر به من این امکان را می‌دهد که از دنیای کلمات فراتر بروم و به جنبه‌های بصری و احساسی بیشتری از دنیای اطرافم نگاه کنم. همه‌ی اینها در کنار هم مرا به جایی رسانده‌اند که هر روز بیشتر از قبل عاشق دنیای بی‌کران نویسندگی و هنر باشم. اینها برایم به سفری می‌مانند که هر لحظه‌اش پر از کشف‌ها و زیبایی‌‌های تازه است.
اشتراک
ورود
1 دیدگاه
جدیدترین
