معرفی کتاب‌هایی که باعث رشد فکری می‌شوند

کتاب آزادی و خیانت به آزادی اثر آیزایا برلین اندیشمند و مورخ برجسته‌ی قرن بیستم است. آیزایا برلین متفکری سخنور بوده و مقالات و سخنرانی‌های ارزشمندی در باب فلسفه‌ی سیاسی و اخلاقی و همین‌طور نظریاتی مهم در مورد مفهوم آزادی و لیبرالیسم دارد. کتاب حاضر مجموعه‌ای است از شش سخنرانی او درباره‌ی آزادی انسان و شش دشمن آزادی با نقد و بررسی آرای شش فیلسوف و اندیشمند که از برنامه‌ی سوم رادیو بی‌بی‌سی در سال ۱۹۵۲ پخش می‌شد. برلین مباحثات خود را با یکی از بنیادی‌ترین سؤالات فلسفه‌ی سیاسی یعنی «چرا فرد باید به بهای به‌دست‌آوردن استقلال از اشخاص دیگر اطاعت کند؟» آغاز می‌کند. و در ادامه با ارائه و بررسی نظریات شش فیلسوف پرآوازه به پاسخ آن می‌پردازد. فیلسوفانی که از پیشگامان و مدعیان آزادی و لیبرالیسم بودند، اما برلین با بررسی موشکافانه‌ی آرای آن‌ها در این کتاب، نه‌تنها آنان را مدعی آزادی انسان چه فردی و چه اجتماعی نمی‌پندارد، بلکه آنان را دشمن آن نیز می‌داند. آیزایا برلین برای آزادی یک معنا و جنبه قائل نبود. دو مفهوم مثبت و منفی برای آزادی متصور بود که در مقاله‌ای به نام «دو مفهوم آزادی» فرق میان آن دو را به‌تفصیل شرح داده است. از نظر برلین، آزادی منفی یعنی نداشتن محدودیت از سوی دیگران برای انسان و آزادی مثبت هم یعنی داشتنِ هدف و اراده‌ی دنبال‌کردن آن، همین‌طور داشتنِ اختیار و استقلال و عدم وابستگی به دیگران.

فلسفه‌ی زندگی همانگونه که از نامش پیداست کتابی است درباره‌ی فلسفه و معنای زندگی که کریستوفر همیلتون آن را نوشته است. کتابی که متشکل از مجموعه‌ای از چندین مقاله‌ی فلسفی است با موضوعاتی مانند «تولد و مرگ»، «فضیلت‌های اخلاقی و شکوفایی انسان»، «اخلاقیات»، «حقیقت و واقعیت»، «خرد»، «نسبی‌گرایی»، «پوچی زندگی و تقدیر»، «آمیزش جنسی» و «نیاز انسان به خواب». مباحثی که می‌توان هر یک را به‌صورت جداگانه مطالعه کرد، بی‌آنکه در درک معنای آن‌ها خللی ایجاد شود. قرارگیری این موضوعات در کنار هم و به‌صورت یکپارچه در کل باعث ایجاد مفهومی بس وسیع‌تر به نام اخلاقیات یا فلسفه‌ی اخلاق می‌شود. البته هدف همیلتون از نوشتن این مقالات تنها پرداختن به اخلاق نیست و نگاهی بسیار عمیق‌تر و دقیق‌تر به اخلاق و معنا و ماهیت زندگی و مرگ انسان دارد. او ابعادی از مسائل انسان را در این کتاب پیش روی خوانندگان قرار می‌دهد که در کتاب‌های فلسفی کمتر به آن پرداخته شده است. سِرکریستوفر همیلتون استاد فلسفه در دانشگاه کینگز لندن است. او علاوه بر فلسفه و دین در رشته‌ی ادبیات آلمانی نیز تحصیل کرده است. همیلتون به سیاست و ادبیات و زیبایی‌شناسی علاقه‌مند است و پژوهش‌هایی هم در مورد آن‌ها انجام داده است. ذوق ادبی او در کتاب‌هایش کاملا به چشم می‌آید. تصور اولیه از کتاب‌های فلسفی که خشک و سنگین هستند، هرگز در مورد کتاب فلسفه‌ی زندگی: تأملاتی در باب حیات، معنا و اخلاق صدق نمی‌کند. زیرا که همیلتون در هریک از این مقالات با نقل‌قول و مثال‌آوردن از بزرگان ادبیات همچون داستایوفسکی، جورج الیوت، پروست، شکسپیر و … بافت و محتوای فلسفی کتاب را ادبی‌تر می‌سازد و خواندنش را برای خواننده شیرین‌تر.  

ام سوامی نویسنده و متفکر هندی است که در کتاب از ذهن‌انباری به ذهن‌آگاهی سعی کرده است راهکاری برای انسان و زندگی‌اش در این دنیای پرمشغله و پرشتاب امروزی ارائه دهد که بتواند دمی بیاساید و از لحظه‌لحظه‌ی نعمت زندگی لذت ببرد و معنای واقعی زندگی را دریابد. او در این کتاب ذهن پرهیاهو و پیوسته در حال فکر و منفی‌بافی انسان را با استفاده از آموزه‌های بودا و حکمت ذن به سکوت و آرامش دعوت می‌کند. این کتاب به ما یاد می‌دهد چگونه افکار بیهوده و اشغال‌کننده‌ی مغز را از ذهن بیرون بریزیم و با متمرکزشدن و دقیق‌شدن بر آنچه در همان لحظه مشغول انجام آن هستیم به ذهن‌آگاهی و یا آگاهی برسیم. ام سوامی در این کتاب نشان می‌دهد که اگر ذهن انسان خالی از دغدغه‌های جان‌فرسا و بیهوده باشد، چگونه کوچک‌ترین کاری مانند شستن ظروف، مرتب‌کردن خانه و هر کاری که بتوان فکرش را کرد به نوعی مراقبه تبدیل خواهد شد. و اینگونه است که انسان به شادی و رضایت خواهد رسید.

افسانه‌ی فردگرایی کتابی نوشته‌ی جامعه‌شناس و استاد دانشگاه اورگان غربی پیتر ال. کالِرو است. این کتاب از دیدگاه جامعه‌شناختی مقوله‌ی شخص‌بودن را بررسی و تحلیل می‌کند. به‌عبارتی با نگاهی عمیق و دقیق رابطه‌ی موجود میان فرد و جامعه را می‌کاود. علم جامعه‌شناسی بدون اِعمال نقش اساسی و بنیادین روابط و مناسبات اجتماعی، تعریفی جداگانه برای فرد ارائه نمی‌دهد؛ این یعنی جامعه‌شناسان هویت مستقلی برای فرد و جامعه قائل نیستند و فرد و جامعه در کنار هم و در یک‌راستا قرار دارند و معنا و مفهوم خود را از یکدیگر می‌گیرند. این دیدگاه از منظر صاحبان امر و مردم چندان پذیرفته نیست، زیرا از نگاه روان‌شناختی فرد و جامعه دو پدیده‌ی متفاوت و متمایز هستند. اما جامعه‌شناسان مخالف چنین دیدی هستند و با ارائه‌ی شواهد محکم و قانع‌کننده نشان می‌دهند که هویت فرد منفک از جامعه نیست و رابطه‌ی درهم‌تنیده‌ای با آن دارد. پیتر ال. کالرو در کتاب افسانه‌ی فردگرایی قصد دارد به خوانندگان بگوید اگر چیزی جز این را باور داریم، درواقع علتش وجود افسانه‌ی فرهنگی قدرتمندی است به نام افسانه‌ی فردگرایی.

کتاب چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟ اثر دو اقتصاددان و استاد دانشگاه به نام‌های دارون عجم‌اوغلو و جیمز ای. رابینسون در مورد نقش مهم و اساسی حکومت‌ها در سرنوشت ملت‌ها است. کتاب پیش رو گرچه از سوی بسیاری از افراد با انتقاداتی مواجه شد، اما تحسین شش اقتصاددان معروف و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل (بکر، اسپنس، سولو، دیاموند، آکرلوف و ارو) را برانگیخت. عجم‌اوغلو و رابینسون در این کتاب به این موضوع می‌پردازند که توسعه و رفاه ملت‌ها منوط به عبور از نظام الیگارشی و استقرار نظام فراگیر است. نویسندگان این کتاب با آوردن مثال‌های متعددی از کشورهای مختلف که از سالیان دور در پی گذر از نظام الیگارشی یا همان حکومت اندک‌سالار بوده‌اند، نشان می‌دهند که کاری بس دشوار بوده و همچنان نیز هست. زیرا سردمداران و آنان که در رأس قدرت و امور سیاسی هستند، این را تهدیدی جدی برای موقعیت خود می‌پندارند و منافع خود و حفظ حمایت آن گروه کوچک را از موقعیتشان به منافع عموم مردم و رفاه و توسعه‌ی ملت ترجیح می‌دهند. از نظر نویسنده‌های کتاب اصلِ مهم و بنیادی‌ای که موجب شکست و توسعه‌ی ملت‌ها می‌شود، رابطه‌ی دولت با ملت است. 

در این کتاب که اثر جولز اونز است نقش فلسفه‌ی کهن آتنی را در کمک به بهبود زندگی انسان در دنیای مدرن می‌بینیم. جولز اونز مباحث کتاب را با اشاره به دیوارنگاره‌ای از رافائل در کاخ واتیکان به نام مکتب آتن آغاز می‌کند که در آن تقریبا تصویر تمام فیلسوفان کهن از یونان و سایر نقاط دنیا به‌زیبایی نقاشی شده است. فیلسوفانی با آراء و نظراتی بسیار متفاوت در کنار یکدیگر نشان داده شده‌اند. اونز بر این باور است که این دیوارنگاره و جمع این فیلسوفان در کنار هم با وجود داشتن تمایز در آراء و شخصیت‌های خود، وحدت نظر نهفته‌ای در عقاید و مکتب‌هایشان وجود دارد. نویسنده با آوردن این فلاسفه در کتابش قصد دارد به خوانندگان نشان دهد که یک روز حضور در مکتب آتن چگونه طی می‌شود و هر یک از این فلاسفه چه چیزی برای آموختن به ما در زندگی مدرن امروزی دارند؟ و چه چیزی می‌توانند به ما ارائه کنند تا معنا و غنای بیشتری به زندگی‌مان در دنیای مدرن بدهد.

آلن دو باتن در کتاب اضطراب جایگاه اجتماعی، یکی از حادترین مسائلی که بدون اغراق تمام انسان‌ها به‌گونه‌ای با آن درگیر هستند یعنی نگرانی از منزلت اجتماعی را بررسی و تحلیل کرده است. در دنیایی که معیار ارزشمندی انسان را جایگاه اجتماعی او تعیین و تبیین می‌کند، پس انسان‌ها حق دارند که دچار اضطراب جایگاه اجتماعی شوند. آلن دوباتن در این کتاب به ما می‌نمایاند که این اضطراب و نگرانی پیامد دریافت‌نکردن احترام، توجه، و از همه مهم‌تر بی‌عشقی است. او همچنین دلایل دیگری را برمی‌شمارد که عزت‌نفس انسان را پایین می‌آورند و حس بی‌ارزش‌بودن را در او تشدید می‌کنند؛ دلایلی از قبیل تحقیرشدن، ترفیع‌نگرفتن، اخراج‌شدن از کار و رکود اقتصادی که پیوسته انسان را در نگرانی و اضطراب ازدست‌دادن جایگاه اجتماعی‌شان قرار می‌دهد.

کتاب در برابر استبداد: بیست درس قرن بیستم اثر تیموتی اسنایدر است. تیموتی اسنایدر در این کتاب به مدد دانش گسترده‌ی خود در باب تاریخ جهان و تاریخ استبداد در قرن بیستم و با محوریت قراردادن انتخاب دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری آمریکا، بیست درس مهم ارائه کرده است، و به هموطنانش و دیگر مردم جهان از تکرار تاریخ و عبرت‌گرفتن از آن هشدار می‌دهد. اسنایدر در این کتاب بر این نکته اشاره می‌کند که چگونه اطاعت بی‌قیدوشرط انسان‌ها حتی پیش از آنکه از آن‌ها خواسته شود حاکمان و سران قدرت‌ها را مستبد و تمامیت‌خواه می‌سازد. او برای بسط مباحث خود نمونه‌های عینی از نازیسم، فاشیسم و کمونیسم می‌آورد. او همچنین به خوانندگان می‌آموزد برای ایستادن در برابر استبداد، ابتدا باید از خود شروع کرد. 

تامس نیگل نویسنده‌ی کتاب اینها همه یعنی چه؟ است. این کتاب درآمدی کوتاه به فلسفه و مسائل فلسفی است. نیگل در این کتاب سعی می‌کند به خواننده تفکر درست را بیاموزد یعنی همان تفکر انتقادی را. هدف او از نگاشتن این کتاب دانستن فلسفه نیست. او می‌خواهد خوانندگان آهسته‌آهسته فلسفه‌ورزی را بیاموزند تا بتوانند بر روی مسائل مهم بشری به‌درستی تفکر و تعمق کنند. آنچه از مطالب و مباحث این کتاب برمی‌آید نشان می‌دهد که خودِ فرایند تفکر برای نیگل مهم است نه آنچه از این فرایند به‌دست می‌آید. به‌عبارتی می‌توان گفت از دیدگاه نیگل چگونگی رسیدن به نتیجه مهم است نه نتیجه. نیگل به خوانندگان می‌آموزد هیچ پاسخ قطعی‌ای برای برخی از مسائل مهم بشری وجود ندارد و اگر قرار است پاسخی به آن‌ها داده شود، خود آدمی باید به آن پاسخ بدهد. او معتقد است این خود انسان است که باید مسیر فلسفه‌ورزی و تفکر را بپیماید و به پاسخ برسد و کس دیگری نمی‌تواند به جای او فکر کند.

کتاب ذهن و بازار: جایگاه سرمایه‌داری در تفکر اروپای مدرن را جری مولر نوشته است. مولر در این کتاب با بهره‌گیری از نظرات اندیشمندان و روشنفکران قرن بیستم به مفاهیم کاپیتالیسم و سرمایه‌داری پرداخته است. ایده‌ی نگارش این کتاب برای مولر از نگرانی برخی از تحلیلگران نکته‌بین و تیزبین از پیامدهای اخلاقی، فرهنگی و سیاسی نظام سرمایه‌داری آغاز شد. نظام سرمایه‌داری‌ای که به‌رغم مزایای متعددی که دارد باعث فروپاشی کانون گرم خانواده‌ها و رنگ‌باختن فضایل اخلاقی و مدنی شده است. خودخواهی و فردگرایی بر هدف و مقصود جمعی برتری دارد. زنان و مردان جملگی مسحور کالاهای مصرفی‌ای شده‌اند که ابدا به آن‌ها نیازی ندارند و از این دست مسائل. هدف مولر از نوشتن این کتاب نشان‌دادن میزان اهمیت و محوریت موضوع سرمایه‌داری در تاریخ فکری جهان مدرن، بازآفرینی استدلال‌های صورت‌گرفته در گذشته، و گشودن چشم‌اندازهای انتقادی بر سرمایه‌داری حاکم در جهان است. جری مولر با این کتاب موفق شد جایزه‌ی دانلد کاگن انجمن تاریخ را برای بهترین کتاب تاریخ اروپا کسب کند.