فلسفه‌ی اسلامی را با چه کتاب‌هایی شروع کنیم؟

مطالعه‌ی روند تاریخی شکل‌گیری اندیشه‌ی فلسفی میان متفکران مسلمان، یکی از بهترین راه‌ها برای شناخت فلسفه‌ی اسلامی و درک فرایندی است که در طول تاریخ طی کرده است. هانری کوربن، فیلسوفِ شرق‌شناس و شیعه‌شناس فرانسوی که بخش زیادی از عمرش را صرف مطالعه و تحقیق پیرامون آرا و افکار فلاسفه‌ی اسلام شیعی کرد، در این کتاب به بررسی و واکاوی تاریخ اندیشه و فلسفه‌‌ی اسلامی پرداخته است. او در بخش نخست کتاب و طی ۸ فصل ابتدا به معرفی منابع تأمل فلسفی در اسلام و بعد از آن به توضیح و تشریح جریان تصوف، ارتباط فلسفه و علوم طبیعی و نیز سیر تحولات فکری فیلسوفان مسلمان تا عصر ابن‌رشد می‌پردازد. بخش دوم کتاب در ۳ فصل به تبیین جریان تفکر فلسفی پس از ابن‌رشد تا زمان حاضر (دهه‌ی ۶۰ میلادی، زمان حیات نویسنده) اختصاص دارد. مطالعه‌ی این کتاب از این نظر مهم است که می‌توان از نگاه یک فیلسوف غربی به جریان و بنیان فلسفه‌ی اسلامی نگریست. زیرا کوربن تأملات دقیق و عمیقی در اندیشه‌ی فلاسفه‌ی مسلمان داشته و نتیجه‌ی تحقیقات و مطالعات و دیدارهایی که با متفکران مسلمان ایرانی ازجمله علامه طباطبایی داشته است، به وسعت و عمق اطلاعات فلاسفه‌ی مغرب زمین از فلسفه‌ی اسلامی افزوده و  باعث شده به پلی میان اندیشه‌های فلسفی شرق و غرب و عاملی برای آشنایی با اسلام شیعی تبدیل شود.

فلسفه‌ی اسلامی بر اندیشه‌های متفکرانی چون کِندی، فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا استوار است. فلاسفه‌ای که کوشیدند به مدد قوه‌ی استدلال و نوع نگاه خاصی که به جهان و زندگی و انسان داشتند، خشتی بر بنای فلسفه بگذارند و تکمیل آن را به فلاسفه‌ی بعد از خود بسپرند. در کنار مطالعه و تلاش برای درک نوع نگاه و نظریات این اندیشمندان، نگاه تحلیلی و انتقادی به طرز فکر و اندیشه‌ی آن‌ها نیز می‌تواند ذهن خواننده را حساس‌تر و کنجکاوتر کند و او را به خواندن توأم با تجزیه‌وتحلیل ترغیب کند. کتاب تاریخ تحلیلی انتقادی فلسفه‌ی اسلامی در پنج بخش کلی ابتدا به تعریف مبانی اندیشه‌های فلسفی ابن‌سینا، کندی، فارابی، سهروردی و ملاصدرا می‌پردازد و می‌کوشد در فصول بعدی به نقد موشکافانه و جزئی‌نگر اندیشه‌های این فلاسفه در مباحثی چون علیت، هستی، ذات و صفات خدا، آفرینش جهان و انسان‌شناسی بپردازد. دکتر سید یحیی یثربی، استاد تمام فلسفه و الهیات دانشگاه علامه طباطبایی، تحول در زندگی سیاسی و اجتماعی افراد را در گرو رشد علوم انسانی می‌داند و معتقد است این رشد فقط از راه نقد و نقد‌پذیری حاصل می‌شود. سعی او در این کتاب نیز بر همین دیدگاه استوار است و مطالعه‌ی آن می‌‌تواند برای کسانی که به پژوهش‌های چالشی در حوزه‌ی فلسفه علاقه دارند، جذاب باشد. 

شیخ شهاب‌الدین یحیی سهروردی فیلسوف و متفکر ایرانی قرن ششم هجری در سال ۵۴۹ ه.ق در سهرورد، روستایی از توابع زنجان به‌ دنیا آمد. او را می‌توان ازجمله چهره‌های شهیر فلسفه‌ی اسلامی در جهان غرب دانست که مطالعه‌ی زندگی و افکارش توجه بسیاری از شرق‌شناسان ازجمله هانری کوربن فرانسوی را به خود جلب کرده است. سهروردی حکمت و دیدگاه خاصی به نام اشراق را بنیان گذاشت و به‌همین دلیل به شیخ اشراق نیز مشهور است. حکمت اشراق بر این باور متکی است که وجود و هستی به دو بخش نور و ظلمت تقسیم شده است و تمامی انواع هستی تابع سلسله‌مراتب و درجاتی از نور هستند. مرحوم دکتر کریم مجتهدی، استاد سابق فلسفه‌ی دانشگاه تهران و محقق فقید گروه غرب‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در کتاب سهروردی و افکار او زندگی، زمانه و آثار سهروردی را کاویده و کوشش کرده زمینه‌های آشنایی با افکار و آرای این اندیشمند ایرانی را به مخاطب بشناساند. او تلاش کرده است تا در این اثر اوضاع سیاسی و فرهنگی عصر سهروردی، ارتباط او با دیگر متفکران هم‌عصرش، جایگاه فلسفه‌ی اشراق در غرب و موقعیت آن پس از مرگ سهروردی را بررسی کند و دریچه‌ای به جهان فکری این اندیشمند باز کند. کسانی که خواهان نزدیکی بیشتر با سهروردی و افکار او هستند از خواندن این کتاب سود خواهند برد.

شهاب الدین سهروردی ملقب به شیخ اشراق و شیخ مقتول از فلاسفه و اندیشمندان مسلمان ایرانی در قرن ششم هجری قمری است که آوازه‌ای فراگیر در بین متفکران غرب دارد و با فلسفه و بنیان فکری اشراق، قرن‌هاست اندیشمندان جهان را به تفکر و تدبر آرا و اندیشه‌های خویش مشغول کرده است. حکمت اشراق بر این دیدگاه استوار است که تمام موجودات عالم مراتب و درجاتی از نور هستند و ذات خداوند خود نورالانوار و منشأ هستی و زندگی سایر مخلوقات است. خلاقیت و جهان‌شمولی ایده‌های شیخ اشراق در کنار صراحت و جسارت در کلام او و تلاشی که برای نقد آرای فلاسفه‌ای چون ارسطو و افلاطون  و توجه به افکار و نظرات اندیشمندان ایران باستان به کار گرفت به آثار او پویایی و ویژگی‌های خاصی بخشیده که هنوز هم پس از گذشت سده‌ها هنوز محل بحث عالمان جهان است. دکتر مهدی امین رضوی، دانشیار فلسفه و دین کالج مری‌واشینگتن آمریکا در این اثر به معرفی اجمالی زندگی، زمانه و افکار و آثار سهروردی پرداخته و کوشیده تا عناصر فکری او را به زبانی ساده مورد بررسی قرار دهد. مطالعه‌‌ی این کتاب برای دانشجویان مقطع کارشناسی رشته‌ی فلسفه و نیز کسانی که قصد آشنایی اولیه با شیخ را دارند مفید خواهد بود.

ابونصر محمد فارابی در حدود سال ۲۵۷ ه.ق در منطقه‌ی فاراب شهر اُترار واقع در جنوب قزاقستان کنونی متولد شد. او برای فراگیری دانش و تکمیل معلومات خود سفرهای متعددی به ایران، عراق، شامات و قسطنطنیه (استانبول کنونی) داشت و در خلال این سفرها زبان‌های فارسی و عربی و سریانی را نیز آموخت. عصر فارابی دوران گرامیداشت علم‌ودانش از سوی حاکمان وقت و ترجمه‌ی بسیاری از آثار ازجمله آثار فلسفی یونان به زبان عربی بود. در همین دوران بود که فارابی با افکار و اندیشه‌های فلاسفه‌ی یونان به‌ویژه ارسطو آشنا شد و به‌دلیل کوشش‌ها و تأملاتش در راه پیوند افکار فلاسفه‌ی یونان با علوم اسلامی، پس از ارسطو که معلم اول خوانده می‌شد، لقب معلم ثانی گرفت و به‌عنوان نخستین فیلسوف اسلامی که بنیان‌گذار یک نظام فکری فلسفی است، شناخته شد. یان ریچارد نتون، استاد دانشگاه اگزتر در رشته‌ی اندیشه‌ی عربی ـ اسلامی، در کتاب فارابی و مکتبش کوشیده است تا شرحی از زندگی و آثار فکری فارابی و چند تن از شاگردانش را به زبانی ساده ارائه‌ دهد و ازاین‌طریق باب آشنایی با این متفکر بزرگ مسلمان را باز کند.  

حکیم ابونصر محمد فارابی از فلاسفه‌ی مسلمان قرن سوم هجری است که نقش مهمی در پیوند فلسفه‌ی یونان با علوم و تمدن اسلامی و بنیان‌گذاری ساختار نظام‌یافته‌ی فلسفه‌ی اسلامی ایفا کرد. او که در جهان فلسفه و اندیشه لقب معلم ثانی دارد در زمینه‌های دیگری ازجمله موسیقی، علم هیئت (ستاره‌شناسی) و سیاست نیز صاحب‌نظر است و در آثارش از مدینه‌ی فاضله‌ای نام می‌برد که می‌تواند ارکان اندیشه‌ی سیاسی او را دقیق‌تر آشکار کند. ماجد فخری، استاد فقید دانشگاه آمریکایی بیروت در رشته‌ی فلسفه و صاحب کرسی تدریس در دیگر مراکز علمی معتبر جهان ازجمله دانشگاه پرینستون و جورج‌تاون آمریکا کوشیده است در این کتاب ابتدا به شرح زندگی و معرفی فارابی بپردازد و طی فصول بعد اندیشه و آثار او در حوزه‌های فلسفه، موسیقی و سیاست را با جزئیات و تفصیل مورد بررسی قرار دهد. کسانی که به‌دنبال مطالعه‌ی منبعی برای شروع آشنایی با فارابی و افکار و نظریات او هستند خواندن این کتاب را مفید خواهند یافت.

صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به صدر‌المتألهین یا صدرالحکما فیلسوف و اندیشمند قرن ۱۱ ه.‌ق است. او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی نزد پدرش که از وزرای دربار شاه‌عباس صفوی بود، برای تکمیل تحصیلات از شیراز به اصفهان رفت و نزد علمایی چون شیخ بهایی و میرداماد شاگردی کرد. او از مهم‌ترین چهره‌های فلسفه‌ی اسلامی است و بنیان‌گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه بود؛ مکتبی که با الهام از قرآن، عرفان، آموزه‌های کلامی اهل تسنن و تشیع و نیز افکار و آرای فلاسفه‌ی پیشین می‌کوشد به ابهامات و گره‌های ذهنی فلاسفه درباره‌ی وجود و ماهیت و سایر مسائل بنیادین بشری به بحث و اظهارنظر بپردازد. کتاب ملاصدرا مجموعه‌ای است از مقالات هانری کوربن و چند خاورشناس دیگر درمورد زندگی، زمانه و اندیشه‌ی ملاصدرا که در ۲۸ فصل با همت ذبیح‌الله منصوری به فارسی ترجمه شده است. این کتاب کوشیده با لحنی داستانی و بیانی ساده و گیرا به معرفی شخصیت ملاصدرا بپردازد و به‌همین دلیل مطالعه‌ی آن برای مخاطبانی که آشنایی زیادی با فلسفه و عرفان ندارند نیز مفید و جالب توجه است.

ابوعلی حسین‌ بن‌ علی‌ بن‌ عبدالله‌ ابن‌ سینا، حکیم، فیلسوف و طبیب مشهور ایرانی در میانه‌ی قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری است که از نوابغ عصر خود به‌ویژه در علم طب و فلسفه به شمار می‌رفت. او در طول زندگی پر فراز و نشیب خود و چالش‌هایی که با حاکمان هم‌عصرش داشت، هیچ‌گاه از مطالعه و تحقیق و تألیف باز نماند و آثار متعددی در علم طب و فلسفه از خود به‌جا گذاشت. کتاب عقلانیت در دین و تفکر فلسفی ابن‌سینا کوشیده تا در ۳ فصل و ۱۰ گفتار به بررسی ارتباط و جایگاه عقل و دین در نظریات فلسفی ابن‌سینا بپردازد. نویسنده در فصل اول ابتدا به تعریف عقل و دین و روشن کردن معنای عقلانیت فلسفی می‌پردازد؛ در فصل دوم آرا و افکار متفکران مغرب‌زمین درباره‌ی ارتباط عقل و دین را می‌کاود و در فصل سوم پس از معرفی کارنامه‌ی علمی ابن‌سینا موقعیت عقل و دین را در تفکر فلسفی و آثار او تحلیل می‌کند. زیرا او را از نخستین فیلسوفانی می‌داند که تلقی و برداشت تازه‌ای از فلسفه و نسبت آن با دین و تفکر عقلانی ارائه کرد. این کتاب می‌تواند سرآغاز مناسبی برای مشتاقان آشنایی با ابن‌سینا و فلسفه‌ی او باشد.

از آنجا‌که شروع خواندن آثار فلسفی همواره با نوعی نگرانی و حتی ترس از ناتوانی در فهم منظور فلاسفه همراه است، مطالعه‌ی شرح زندگی و زمانه و چگونگی شکل‌گیری اندیشه‌های فلاسفه در قالب داستان می‌تواند پیشنهاد مناسب‌تری باشد. کتاب مردی در تبعید ابدی رمانی است به‌قلم نادر ابراهیمی، نویسنده، روزنامه‌نگار و فیلم‌ساز معاصر که تلاش کرده با مراجعه به منابع معتبر تاریخی به روایت زندگی ملاصدرای‌ شیرازی از اندیشمندان نامدار ایرانی در قرن ۱۱ ه.ق بپردازد. ابراهیمی در این کتاب نیز مانند سایر آثارش کوشیده با سبک ویژه‌ی خود و همراه با رفت‌وبرگشت‌های زمانی در ۱۶ فصل فرازونشیب‌های زندگی ملاصدرا را در قالب شیرین و خوش‌خوان داستان برای خواننده روایت کند. خواندن این کتاب برای علاقه‌مندان داستان و نیز کسانی که به دنبال زبانی ساده و دل نشین برای آشنایی با فلاسفه هستند، توصیه می‌شود. نسخه‌ی صوتی این کتاب نیز در طاقچه موجود است.

 کتاب سه حکیم مسلمان مجموعه‌ای از سخنرانی‌های دکتر سید حسین نصر، استاد فلسفه و علوم اسلامی دانشگاه جورج واشینگتن آمریکا در مرکز تحقیقات ادیان جهانی دانشگاه هاروارد است. این سخنرانی‌ها به شرح زندگی و آثار و گفته‌های سه اندیشمند و فیلسوف مسلمان، ابن‌سینا، سهروردی و ابن‌عربی می‌پردازد و می‌کوشد تا روند تحولات فکر و اندیشه‌ی این سه تن را به مخاطب غربی بشناساند. البته این کتاب برای خوانندگان فارسی‌زبان نیز مفید است و می‌تواند سبب آشنایی آنان با فلسفه و عرفان اسلامی و جریان تصوف در تاریخ فلسفه‌ و تفکر اسلامی شود و خواننده را به جهان‌بینی و دنیای ذهن و زبان نویسنده نزدیک‌تر کند.

بحث از جایگاه دین و تفکر مبتنی بر آن در دوران پس از انقلاب صنعتی و رشد چشمگیر علوم و فناوری‌های مختلف همواره از مباحث پرمناقشه و چالش‌‌برانگیز معاصر بوده است. در‌این‌میان سخن از نقش معارف اسلامی و اهمیت آن در رشد و توسعه‌ی علوم مختلف نیز با اظهار‌نظرهای مختلفی از جانب منتقدان و مخالفان مواجه بوده که سیدحسین نصر، فیلسوف معاصر و استاد فلسفه و علوم انسانی دانشگاه جورج‌واشنیگتن امریکا کوشیده در ۴ فصل و از خلال مجموعه‌مقالات خود به واکاوی و بررسی ابعاد مختلف آن بپردازد و به ابهامات ذهن خواننده در مورد جایگاه معارف اسلامی در جهان معاصر پاسخ دهد.

تاریخ فلسفه‌ی راتلج عنوان مجموعه‌ای ده‌جلدی از تاریخ فلسفه است که به همت جان مارنبون استاد کالج ترینیتی دانشگاه کمبریج و جمعی از نویسندگان به رشته‌ی تحریر درآمده و کوشیده است به تحلیل سیر تاریخ تفکر و اندیشه در جهان بپردازد. جلد سوم این مجموعه به بررسی سنت‌های غنی مکاتب‌ فلسفی اسلامی، یهودی و لاتینی و به‌‌طور ویژه مکتب ابن‌سینا و ابن‌رشد، دو تن از متفکران مسلمان می‌پردازد. آثار این مکاتب فکری بعدها در قرن نهم میلادی شکوفا شد و تا پایان قرن هفدهم در آثار فکری اندیشمندان و نویسندگان تداوم یافت. مطالعه‌‌ی این کتاب برای آشنایی با تأثیر فلسفه‌ی اسلامی بر جهان غرب بسیار سودمند است.

 عقل سرخ، عنوان کتابی تمثیلی و نمادین به‌قلم شیخ شهاب‌الدین یحیی سهروردی یا شیخ اشراق است که در قالب داستان و از زبان پرندگان به شرح چگونگی رهایی نفس از قید‌وبند جسم و تمناهای آن می‌پردازد.

کتاب حکمت متعالیه در اسفار عقلی اربعه، مهم‌ترین منبع شناخت مکتب فلسفی ملاصدرای شیرازی، فیلسوف قرن ۱۱ه.ق است. این کتاب که در مجموعه‌ای ۴‌جلدی به چاپ رسیده، سفر یک حکیم برای کشف و وصول معنا را به ۴ مرحله تقسیم کرده و کوشیده با استفاده از برهان و منطق و نیز آیات قرآن و آثار فکری و عقلی اندیشمندان سده‌های پیش به‌ویژه ابن‌سینا به معرفی نظام فکری ملاصدرا بپردازد. این کتاب که بیانی دشوار دارد مناسب پژوهشگران و دانشجویان رشته‌ی فلسفه است. در کنار این کتاب، کتاب الاشارات و التنبیهات به‌قلم ابن‌سینا نیز که به تشریح افکار و آرای نویسنده در باب عقل و منطق می‌پردازد منبع خوبی برای شناخت نظام فکری ابن‌سینا است و در طاقچه در دسترس علاقه‌مندان به فلسفه قرار دارد.