معرفی کتاب‌هایی که یک روانشناس یا مشاور باید بخواند
روانشناسی، چه در هنگام تحصیل چه در هنگام کسب‌وکار، نیازمند مطالعه است. شما چه دانشجوی این رشته باشید چه روانشناسی متبحر با تجربه‌ی چندین ساله، نیاز دارید بخوانید و بخوانید. از بدو ورود به دانشگاه به اولین چیزی که باید عادت کنید مطالعه کردن است و اگر در مورد این موضوع کنجکاو و دغدغه‌مند باشید، کار سختی نخواهد بود. پیش می‌آید که برخی افراد، این مطالعه کردن را با روش حفظ کردن کتب علوم انسانی در دبیرستان یکسان می‌دانند در حالی که اینگونه نیست و شما حتما باید آنچه را که می‌خوانید متوجه شوید. مفاهیم و نظریاتی وجود دارند که سنگ بنای اطلاعات بعدی قرار می‌گیرند و درک عمیق و درست آن‌ها باعث بسط و گسترش دامنه اطلاعاتی متخصصین و دانشجویان می‌شود. اما آیا همه‌ی آنچه که یک روانشناس یا مشاور نیاز دارد با مطالعه کتاب و فهم آن فراهم می‌شود؟ قطعا خیر، روان‌شناسان و مشاوران حتما باید تجربه کسب کنند و در محیط واقعی، اطلاعاتشان را عمیق‌تر کنند اما مطالعه‌ی جانبی (مطالعه منابعی به غیر از کتب پیشنهادی مراکز آموزش عالی) منجر به پویایی می‌شود. به بیان دیگر، مطالعه کمک می‌کند تا به‌روز بمانید، و باید به‌روز باشید تا به بهترین وجه نیازهای افراد آن دوره را برآورده سازید. با این مقدمه، در ادامه کتاب هایی که بهتر است یک روانشناس یا مشاور بخواند معرفی خواهیم کرد.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
بدانید، چه می‌خواهید بدانید!
قبل از آنکه به نزدیک‌ترین کتابفروشی محله‌ی خود بروید و اولین کتاب را خریداری کنید، بهتر است کمی صبر کنید و این متن را هم بخوانید. در قسمت قبل از ضرورت‌های مطالعه در حرفه‌ی روانشناسی و مشاوره صحبت کردیم اما هنوز به این موضوع که از کجا شروع کنیم نپرداختیم. اصلا بگذارید قضیه را کمی خودمانی‌تر کنم. اصلا چرا کتاب می‌خوانیم؟ احتمالا به این خاطر که چیزی بیاموزیم، بخندیم و سرگرم شویم، به دنیای تخیل سفر کنیم و دلیل‌های دیگر که اگر بخواهیم اختصاصا به موضوع روانشناسی و مشاوره بپردازیم، صرفا به این دلیل خواهد بود که چیزی بیاموزیم و یادگیری، مغز را به تکاپو وادار می‌کند که طبیعتا حق دارد خسته شود! بنابراین توصیه می‌کنم خیلی به موضوع ساده نگاه نکنید و آهسته و پیوسته همچون آموختن هر مهارت دیگری به خودتان فرصت دهید تا ماهر شوید. نگران نباشید، قرار نیست خیلی عجیب و غریب یا سخت باشد؛ همه چیز از این شروع می‌شود که بدانید چه می‌خواهید بدانید.
نقطه‌ی شروع انتخاب کتاب دقیقا از دغدغه‌ها، کنجکاوی‌ها، خلاءهای دانشی، یک موضوع پژوهشی و دیگر موارد آغاز می‌شود. چرا این را به شما توصیه می‌کنم؟ چون بسیاری از افرادی که از مطالعه کردن فراری هستند، زود خسته می‌شوند و به طور کل نمی‌توانند با کتاب و کتابخوانی رفیق شوند، (به خصوص کسانی که تازه‌کار هستند) احتمالا شروع خوبی نداشته‌اند و اینگونه نیست که کتابخوان شدن ژن خاصی داشته باشد! این را بدانید که تمام کتاب‌های تخصصی این رشته آموزشی است؛ احتمالا خواندن آن‌ها کمی سخت باشد اما نگران نباشید، نوشتن دغدغه‌ها و کنجکاوی‌ها به شما انگیزه‌ی لازم را می‌دهد تا ادامه دهید و شوق خواندن داشته باشید.
حوزه کاری و رویکرد خود را مشخص کنید
همان‌طور که قبل‌تر هم گفته شد اولین گام این است که علاقه‌تان را پیدا کنید. کتاب‌های تخصصی روانشناسی و مشاوره همچون کتاب‌های خودیاری (و به طور کل کتاب‌هایی که مخصوص افراد غیرمتخصص نوشته می‌شود) تنوع زیادی دارند به طوری که حتی در مورد یک موضوع خاص چندین کتاب منتشر شده است و ما فرصت نداریم همه‌ی آن‌ها را بخوانیم و البته نیازی هم نیست. نیازی نیست چون متبحر شدن در یک حوزه‌ی مشخص بهتر از سردرگمی و از این شاخه به آن شاخه پریدن است. به خصوص اگر دانشجوی کارشناسی (یا نهایتا کارشناسی ارشد) هستید، حتما زمانی را به فکر کردن در مورد اینکه برای چه به این رشته آمده‌اید و دوست دارید به چه کسانی خدمات ارائه کنید، اختصاص دهید. متاسفانه بسیاری از افراد در بیش از یک حوزه مشخص خدمات مشاوره‌ای ارائه می‌کنند و طبیعتا نمی‌توان در تمام حوزه‌ها دانش عمیق را کسب کرد.
انتخاب حوزه‌ی فعالیت، به شکل کلی از انتخاب گرایش آغاز می‌شود که جزئیات آن بیشتر به عهده شماست. برای مثال، می‌توانید در گرایش کودکان استثنایی تحصیل کنید ولی صرفا در حوزه اوتیسم فعال باشید. البته این را بدانید که کل دانش روانشناسی و مشاوره به درمان (گرایش بالینی) محدود نمی‌شود چون روانشناسی در هر کجا که با انسان سروکار دارد، کاربردی است و این مورد در دوره‌ی کارشناسی روانشناسی و مشاوره بسیار ملموس‌تر می‌شود. در واقع، دانشجویان دوره‌ی کارشناسی با بسیاری از حوزه‌هایی که در آن روانشناسی کاربرد دارد آشنا می‌شوند (برای مثال: شناختی، خانواده، تربیتی، بالینی، ورزش، کودکان، صنعتی-سازمانی و …) و این بهترین فرصت است تا بتوانید علاقه‌مندی‌هایتان را شناسایی کنید. عموما در مراکز آموزش عالی به شکل مفصل به این موضوع پرداخته می‌شود که برای مثال، کتاب تاریخ روانشناسی نوین نوشته‌ی دوان و سیدنی شولتز کتابی است که به شکل جامع، مکاتب معاصر روانشناسی را به رشته تحریر در آورده است. این کتاب را هر روانشناس یا مشاروی باید بخواندتا بتواند به طور کامل با رویکرد‌های موجود و زیربنایی آشنا شود.
یکی از مهم‌ترین مواردی که هر مشاور و روانشناسی باید به آن توجه کند آن است که نباید خود را به منابع معرفی‌شده در کلاس محدود کند. چرا این را می‌گویم؟ چون عموما کتاب‌هایی که تدریس می‌شوند بسیار قدیمی هستند. تجربه ثابت می‌کند آنچه که در دانشگاه‌ها آموزش داده می‌شود صرفا جهت آشنایی شما با آن موضوع است. بنابراین، در کنار سخت‌کوشی برای کسب نمره ۲۰، منابع مطالعاتی خود را گسترش دهید و به دانش روز متصل کنید. اینکه از چه کتابی شروع کنید موضوع زیرعنوان «بدانید چه می‌خواهید بدانید!» است اما با این حال پیشنهاداتی در ادامه ارائه شده است:
- کتاب‌های روان‌درمانی با رویکردها (روان پویشی، شناختی-رفتاری، واقعیت درمانی و …) و حوزه‌های مختلف (خانواده، کودک، شناختی و …)
- «دکترهای اعصاب» نوشته‌ی لیبرمن و اوگاس و ترجمه‌ی فرهادیان: شما را با این علم و محدودیت‌های آن آشنا می‌کند.
- «رشد و پیشرفت در کار و زندگی، روانشناسی موفقیت شغلی» نویسنده: والاس و مسترز و ترجمه‌ی حسنی و علیزاده فرد: کمک به رشد و توسعه مهارت‌های فردی در جهت شغل و کسب درآمد
- «اخلاق در مشاوره و روانشناسی (مبانی و اصول)» نوشته‌ی سیمین حسینیان: آموزش اخلاق حرفه‌ای در کار روانشناسی
- و بی‌شمار کتاب دیگر در حوزه آموزش تخصصی
تغییر را از خود شروع کنید
حتما شنیده‌اید که فردی برای حل مشکل خانوادگی به روانشناس مراجعه می‌کند و روانشناس از شنیدن داستان زندگی آن شخص آنقدر گریه کرده که فرد او را دلداری داده است! طبیعتا روان‌شناسان و مشاوران انسان هستند و دلشان از سنگ نیست اما این حالت به لحاظ حرفه‌ای تایید نمی‌شود. روان‌شناسان، مشاوران و مددکاران در هر حیطه‌ای به خصوص درمان باید فردی آگاه، توانمند و قابل اتکا باشند تا بتوانند مشکل شخص مراجعه کننده را حل نمایند. در عین حال، متخصصان باید از خودشان مراقبت کنند تا خودشان به جهت فرسودگی کار دچار آسیب نشوند. در مثالی که در ابتدا آورده شد، متخصص بعد از شنیدن شکایات مُراجع نتوانست هیجانات درونی خود را مدیریت کند و درمان و به طور کل راهکاری که ارائه می‌شود از حالت استاندارد خود خارج می‌شود. پس شما به عنوان مشاور و روانشناس قبل از آنکه وارد فضای مشاوره شوید، حتما باید به خود کنترلی هیجانی برسید چون باعث می‌شود به جای آنکه بر مُراجع و مشکل‌اش تمرکز کنید، به خودتان و هیجانات‌تان فکر کنید. احتمالا می‌پرسید چگونه باید به این حد از توانمندی رسید؟ بهترین پیشنهاد من به شما به عنوان کسی که تازه شروع کرده‌اید:
ابتدا درس‌هایتان را خوب بخوانید و آموخته‌هایتان را در زندگی خود اجرا کنید (نه برای اینکه بفهمید اثر دارد یا نه). در عین حال، به خودشناسی برسید و مسائل زندگی شخصی‌تان را برطرف کنید یا دامنه‌ی اثرگذاری آن را به حداقل برسانید. کلید موفقیت شما در این تخصص آن است که در ابتدا بتوانید از پس خود و زندگی‌تان برآیید. خودمانی بگویم؛ اگر به اندازه لازم شنیده نشوید نمی‌توانید شنونده خوبی باشید. پس در این بازه زمانی که دارید تحصیلات خود را تکمیل می‌کنید، اولین مشاور خود باشید. حال وقت آن است که به زیرعنوان «بدانید چه می‌خواهید بدانید!» بروید و بار دیگر آن را مطالعه کنید. حدس می‌زنم حالا بدانید برای شروع، چه کتابی برایتان مناسب است اما اگر هنوز نتوانستید انتخاب کنید، می‌توانید از پیشنهادات زیر استفاده کنید:
- «هنر همه فن حریف شدن در احساسات» نوشته‌ی مارک براکت و ترجمه‌ی نهال سهیلی فر: کمک به افزایش هوش و تنظیم هیجانی
- «مادری که کم داشتم» نوشته‌ی جاسمین لی کوری و ترجمه‌ی فهیمه سادات کمالی: کمک به حل و فصل مشکلات دلبستگی در دوران کودکی
- «زندگی خود را دوباره بیافرینید» نوشته‌ی جفری یانگ و ترجمه‌ی حسن حمید‌پور و همکاران: کمک به شناخت طرحواره‌های ناسازگار
- «غلبه بر کمال خواهی: راهنمای خودیاری با استفاده از روش‌های شناختی- رفتاری» نوشته‌ی رز شافران و همکاران و ترجمه‌ی کمالی و ادریسی
- و بی‌شمار کتاب دیگر در حوزه خودیاری
پژوهش و کار با ابزارهای آماری
در تمامی رشته‌های تحصیلی، پس از اتمام واحدهای درسی، از دانشجویان خواسته می‌شود تا یک پژوهش واقعی را به شکل انفرادی انجام دهند که لازمه‌ی آن، استفاده کامل از هر آن چیزی است که آموخته‌اید. در این شرایط، دانشجویان بسیار استرس خواهند داشت چراکه اصلا نمی‌دانند باید از کجا شروع کنند، چکار کنند و چگونه آن را مدیریت کنند به خصوص اگر پایاننامه ارشد یا رساله دکتری باشد. اگر دارید به جمله‌ی قبل می‌خندید، پس حتما از آن دانشجویان خوش‌‌شانسی هستید که استاد همه‌ی آنچه را که نیاز دارید بدانید آموزش داده است اما اگر این جمله را تصدیق کردید، پس همچنان به خواندن این یادداشت ادامه دهید تا راهی پیدا کنیم!
به طور کلی، یک پژوهش نیاز به چند مهارت دارد: مهارت سرچ مقالات معتبر و نظریات و تجزیه و تحلیل آن، مهارت‌های تجزیه و تحلیل آماری و در نهایت، مهارت نگارش متون علمی؛ اما برای شروع مهم است بدانیم می‌خواهیم در مورد چه مسئله‌ای تحقیق کنیم.
یکی از کتاب‌هایی که از صفر تا صد مقاله نویسی را توضیح می‌دهد، کتاب «فنون مقاله نویسی: چگونه مقاله بنویسم؟» نوشته‌ِی سید حسین اسحاقی است. در این کتاب شما با تمام آنچه که نیاز دارید در یک مقاله انجام دهید به شما آموزش داده خواهد شد که نه صرفا برای روانشناسی و مشاوره، بلکه برای تمامی رشته‌ها کاربرد دارد.
علاوه بر این، کتاب «مقاله نویسی پیشرفته»، به قلم محمدرضا مفیدی، مطالب جزئی‌تر و نکات نگارش مقالات به زبان انگلیسی را ارائه می‌کند. همچنین کتاب «راهنمای نگارش و نشر مقاله علمی» نوشته‌ی انجمن روانشناسی آمریکا و ترجمه‌ی احمد علی‌پور، به طور خاص مقاله‌نویسی در روانشناسی و مشاوره به سبک APA را آموزش می‌دهد. به طور کلی، مقاله و پایان‌نامه‌نویسی یک مهارت است؛ مطالعه‌ی کتاب و حتی شرکت در کلاس کافی نخواهد بود و در نهایت، این شما هستید که باید موضوع انتخاب کرده و آن را تا پایان پیش ببرید.
از ضروریات این رشته، تسلط بر زبان انگلیسی و آشنایی با متون تخصصی زبان اصلی است. این توانایی به شما کمک می‌کند تا از به‌روزترین منابع (مقاله، کتاب و …) بهره‌مند شوید و همچنین، در نوشتن بخش مقدمه مقاله و فصول ۱ و ۲ پایاننامه کمک شایانی به شما خواهد کرد.
یکی دیگر از مهارت‌های ضروری در روانشناسی و علوم تربیتی، مهارت کار با نرم افزار‌های مختلف همچون SPSS، AMOS و… است که به کمک آن‌ها می‌توانیم داده‌های عددی را تجزیه و تحلیل کرده و براساس آن دست به قضاوت آماری بزنیم. اطلاعات آماری به‌دست‌آمده و تفسیر آن‌ها در بخش یافته‌های مقاله و در فصل ۴ پایاننامه نوشته می‌شود. خبر بد آن است که برخی دانشجویان در این زمینه ضعف دارند یا آموزش صحیح دریافت نکرده‌اند و همین عامل، فشار تحقیق و پژوهش را دوچندان می‌کند اما خوشبختانه، در نحوه‌ی کار با این نرم افزارها و دریافت خروجی صحیح از آن کتاب‌های مفیدی همچون کتاب «تحلیل داده‌ها با نرم‌افزار SPSS» نوشته‌ی جواد قاسمیان و همکاران وجود دارد که می‌توانید آموزش‌های لازم برای انجام هر نوع روش آماری را دریافت کنید. همچنین، این کتاب‌ها حاوی تمرین‌های آماری اضافی جهت انجام تکلیف و تسلط بیشتر بر مباحث هستند.
در این یادداشت تلاش شد تا به مهم‌ترین مهارت‌ها و مفید‌ترین کتاب‌ها برای یک روانشناس یا مشاور اشاره شود. امیدوارم برای خوانندگان عزیز مفید واقع شود.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
فاطمه موسوی
