معرفی کتاب‌هایی درباره تحلیل رفتار متقابل

کتاب «وضعیت آخر» اولین کتاب از این سه گانه است. محتوای کلی کتاب، خواننده را به این سمت می‌برد که بفهمد تمام اتفاقات زندگی او، از درون خود او نشات می‌گیرد و نه از جهان بیرون. بعدتر، می‌بینیم که نه فقط رفتار خودمان، که رفتار تمامی اطرافیانمان را می‌توانیم به همین ترتیب تحلیل کنیم. در واقع راهکار تحلیل رفتار متقابل که این کتاب پیش روی ما می‌گذرد، جان می‌دهد برای حل کردن مسائل فردی روزمره. اما چگونه؟

جان مایه‌ی اصلی وضعیت آخر، سه نفری است که درون ما زندگی می‌کنند. احتمالا اسمشان را بسیار شنیده‌ایم.  اما وضعیت آخر، به ساده‌ترین شکل ممکن، آن‌ها را معرفی کرده و ابزار زندگی کردن ما می‌کند. آن سه نفر عبارتند از: والد، کودک و بالغ.

والد درون ما، آن بخشی است که از پدر و مادر، بزرگ‌ترها، معلم، رسانه و غیره در وجود ما باقی مانده است. بخشی که به ما فرمان می‌دهد که مثلا فلان خطر را نکنیم یا بلند بلند نخندیم! بخشی که ما را در چارچوب‌ها محدود می‌کند. کودک، بخشی از ماست که شبیه به دوران کودکی ما رفتار می‌کند. یعنی در مواجهه با مسائل یا رفتارهای دیگران، آن عکس‌العملی را نشان می‌دهد که ما اگر کودک بودیم، نشان می‌دادیم. و در نهایت بالغ، بعد عقلانی درون ماست که رفتار متعادل را از خود به نمایش می‌گذارد. اصل بر این است که بالغ، بر آن دوتای دیگر، مسلط باشد.

حالا سوال این است که موضوعی که کتاب مطرح می‌کند، چگونه می‌تواند در معاشرت با دیگران به ما کمک کند؟ جواب، یک فرمول ساده است! وقتی شما با کسی از طریق والدتان ارتباط برقرار می‌کنید، احتمالا او متقابلا به کودک خود بدل می‌شود! همین فرمول ساده می‌تواند به ما کمک کند تا از قدرت خود برای پیشبرد درست رفتارهای متقابل بهره ببریم.

این کتاب توسط ام بی هریس و همسرش، در ادامه‌ی کتاب «وضعیت آخر» نوشته شده است. در واقع اتفاق پیش آمده به این ترتیب بود که میلیون‌ها خواننده‌ی «وضعیت آخر»، آن قدر با آن ارتباط برقرار کردند که از نویسنده خواستند مثال‌های بیشتری در ارتباط با موقعیت‌های مختلفی که تحلیل رفتار متقابل به کار می‌آید، مطرح کند. در نتیجه حتما لازم است که «وضعیت آخر» را خوانده باشید تا به سراغ «ماندن در وضعیت آخر» بروید. این کتاب به دنبال توضیح مفاهیم پایه تحلیل رفتار متقابل به کمک تصویر و نمودار است.

در واقع این کتاب، تلاشی است برای دادن راهکارهایی در جهت این که ما بتوانیم کماکان در وضعیت برنده باقی بمانیم. همان وضعیتی که در آن من خوب هستم و شما هم خوب هستید. راهکار این کتاب، بیش از هر چیز پاسخ به این سوال است که اگر من خوب هستم و شما هم خوب هستید، چرا من حس خوبی ندارم. یا به عبارتی، چرا خاطرات بد و افسوس های زندگی ما، این طور بی‌رحمانه به سراغمان می‌آیند و ماندگار می‌شوند اما احساسات و خاطرات خوب، این طور نیستند. و در نهایت، چه کنیم که بر این مساله غلبه کنیم؟ تمام صحبت این کتاب در این است که نشان دهد که هر فرد درون خود مقداری جنبه کودکی و مقداری جنبه والد بودن دارد. وظیفه بالغ درون است که درست و غلط را تشخیص دهد، از اطلاعات صحیح و کافی استفاده کند و میان کودک و والد تعادل برقرار کند.

با دست گرفتن کتاب «تحلیل رفتار متقابل»، به سر منشا اصلی این نظریه رفته‌ایم. در واقع، اریک برن، نویسنده‌ی این کتاب، بنیانگذار اصلی این نظریه و کسی است که استفاده از آن در روان‌درمانی‌های فردی و گروهی را آغاز کرده است.

او، در این کتاب، علاوه بر توضیح نظریه‌اش، به سراغ چیزی می‌رود که به آن «بازی» می‌گوید. بازی در واقع مجموعه رفتارهای متقابل افراد و کنش و واکنش‌های آنها در زندگی است.  بازی‌ها از نظر اریک برن در شش دسته تقسیم می‌شوند. بازی‌های زندگی، بازی‌های ازدواج، بازی‌های مهمانی، بازی‌های روابط جنسی، بازی‌های دنیای تبهکاری، بازی‌های اتاق مشاوره و بازی‌های خوب. برن معتقد است که هر خانواده‌ای، بازی خاص خود را دارد. ما در کتاب او، با مجموعه‌ای از این بازی‌ها آشنا می‌شویم و برای حل آن‌ها به نحو احسن، راهکارهایی را می‌یابیم.

قرن بیستم را می‌توان زمان اوج فعالیت‌های علم روانشناسی دانست. علمی که به‌دلیل وجود نظریه‌پردازانی چون یونگ و فروید هر روز به یافته‌هایی جدید درباره‌ی ذهن و روان آدمی دست می‌یافت و ضمن ارائه‌ی پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی علت رفتارها و واکنش‌های آدمی، سؤالات تازه‌ای نیز ایجاد می‌کرد. دکتر اریک برن، پزشک و روانشناس کانادایی‌آمریکایی، برای نخستین‌بار و در میانه‌ی قرن بیستم با تمرکز بر رفتارهای انسان و تلاش برای تحلیل آن‌ها، به نقش مهم تعامل اجتماعی با دیگران و اثر آن بر بروز رفتار پی برد و این دیدگاه را با عنوان تحلیل رفتار متقابل به جهان ارائه کرد. برن در کتاب بازی‌ها بر این باور است که رفتار هر فرد در حالات مختلف در قالب یکی از نقش‌های «والد»، «کودک» و «بالغ» بروز می‌کند و ساختار الگوی بسیاری از رفتارها مشابه بازی‌های دوران کودکی است. او در بخش اول این کتاب به توضیح و اهمیت اثر واکنش‌های افراد به رفتارهای یکدیگر و در فصل دوم به تشریح انواع الگوهای رفتاری در قالب بازی‌های کودکی می‌پردازد. مطالعه‌ی این کتاب به علاقه‌مندان به شناخت بیشتر ویژگی‌‌های روان آدمی و دانشجویان رشته‌ی روانشناسی توصیه می‌شود.

نظریه‌ی تحلیل رفتار متقابل یکی از از نظریات مهم روانشناسی است که در سال ۱۹۵۰ از سوی اریک برن، پزشک و روانشناس کانادایی ارائه شد. این نظریه بر این اصل مبتنی است که نحوه‌ و اثر تعامل با دیگران و داشتن روابط اجتماعی بر حالات و ویژگی‌های روان آدمی و رفتار او نقش‌آفرین است و برای حل مشکلات روحی و کمک به بیمار لازم است تا به تحلیل رفتارها و حالات او پرداخت. رفتارهایی که مثل نمایشی از پیش‌تعیین‌شده و با پیروی از الگوهای ثابتی که می‌توان آن‌ها را بازی نامید، بروز می‌کنند. این نظریه از زمان مطرح شدن تا امروز پویایی خود را حفظ کرده و با یافته‌ها و مطالعات جدید به شناخت بیشتر خصایص روحی انسان و درمان مشکلات آن کمک می‌کند. منصور بهرامی، رئیس انستیتو تحلیل رفتار متقابل در ایران کوشیده تا مفاهیم این نظریه را با توجه به آخرین دستاوردها و مطالعات جدید به زبانی ساده تشریح کند و راهنمای مناسبی برای آشنایی با آن و نیز منبع مناسبی برای دانشجویان و محققان رشته‌ی روانشناسی باشد.

اریک برن، پزشک و روانشناس کانادایی‌آمریکایی با ارائه‌ی نظریه‌ی تحلیل رفتار متقابل در سال ۱۹۵۰ میلادی انقلابی در شیوه‌های درمان مشکلات و اختلالات روانی و رفتاری برپا کرد و با تأکید بر اثر واکنش‌ها و رفتارهای افراد بر یکدیگر، توجه و تمرکز درمانگران را به تحلیل رفتارها و کنش‌های انسان معطوف کرد. ازآنجایی‌که این نظریه هنوز هم پویایی خود را حفظ کرده و به نوآوری‌هایی تازه‌ای نیز دست یافته، لازم است تا شیوه‌های به‌کارگیری آن در درمان بیماران نیز شناخته شده و مورد استفاده‌ی روان‌پزشکان و مشاوران قرار گیرد. کتاب گام‌های درمان در تحلیل رفتار متقابل ابتدا به تشریح چیستی این نظریه و بعد در ۱۱ فصل به تشریح روش‌های عملی و نحوه‌ی بهره‌گیری از آن در درمان بیماران پرداخته و منبع مناسبی برای روان‌درمان‌گران و افزایش اطلاعات و مهارت‌های آن‌ها درباره‌ی این نظریه است.

رفتارهای انسان‌ نشانه‌ی بارزی از خلقیات و طرز فکر و نوع نگاه او به زندگی است. رفتارهایی که تحت‌تأثیر تربیت، فرهنگ، مذهب، آسیب‌های روانی فرد در طول زندگی و نیز انتخاب‌های خودش بروز و ظهور می‌یابند و نحوه‌ی تعامل او با دیگران و جهان را نشان می‌دهند. از زمان ارائه‌ی نظریه‌ی تحلیل رفتار متقابل توسط دکتر اریک برن و تأکید ویژه‌ی او بر واکاوی رفتار انسان و شناخت الگوهای آن، تلاش‌ها و مطالعات مستمری صورت گرفته که به رشد و بالندگی و کارآمدی این نظریه افزوده و موجب توجه بیشتر روان‌شناسان و متخصصان به این دیدگاه شده است. کتاب آموزش تحلیل رفتار متقابل (TA) کوشیده است تا در ۷ فصل به معرفی نکات مهم این نظریه و  چگونگی بهره‌بردن از آن در زندگی روزمره بپردازد. مطالعه‌‌ی این کتاب برای عموم مردم و نیز روان‌شناسان و متخصصان مفید خواهد بود.

همه‌ی ما روزانه و در محیط‌های مختلف با افراد زیادی در تعامل هستیم و نوع تعاملات و نحوه‌ی رفتارهایمان بر یکدیگر اثرگذار است. این اثرگذاری متقابل نظر دکتر اریک برن را جلب کرد و باعث ارائه‌ی نظریه‌ی تحلیل رفتار متقابل شد. دیدگاهی که به اثر واکنش‌ها و رفتارهای انسان و تحلیل ساختار آن‌ها برای بهبود شرایط روانی بیمار می‌پردازد. دکتر سعید بهزادی فرد، روانشناس و مشاور خانواده کوشیده تا در این کتاب، طی ۱۴ فصل به توضیح و تشریح این نظریه به زبان ساده بپردازد و خواننده را برای بهبود روابط و افزایش کیفیت و اثرگذاری مثبت رفتارهایش یاری دهد.

ما آدم‌ها برهم اثرگذاریم و این اثرگذاری از نخستین سال‌های زندگی‌مان و زمانی که معاشرت و ارتباطمان را با دیگران و جهان شروع می‌کنیم، آغاز می‌شود و بر نحوه‌ی نگرش ما نسبت به خود و قابلیت‌ها و توانایی‌هایمان تأثیرگذار است. دکتر توماس هریس، نویسنده و روان‌پزشک آمریکایی در کتاب «من خوبم، تو خوبی» با تکیه بر آموزه‌های نظریه‌ی تحلیل رفتار متقابل دکتر اریک برن که حالات رفتاری انسان را در قالب نقش‌های «کودک»، «والد» و «بالغ» تعریف می‌کند، کوشیده تا به زبانی ساده و به دور از پیچیدگی و طول‌وتفصیل‌های کتاب‌های روانشناسی راه‌های شناخت ویژ‌گی‌های رفتاری و بهبود آن‌ها را به مخاطب بشناساند و راهنمای او در این جهان پرهیاهو باشد. نسخه‌‌ صوتی این کتاب را نیز نشر صوتی ماه‌آوا تولید و در در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است.

روابط انسانی پر از پیچیدگی و معانی مختلف با اهداف متعدد و متنوع است. نحوه‌ی ارتباط افراد با یکدیگر تابع الگوهای خاصی است که دکتر اریک برن آن‌ها را بازی نامید و در سه نقش کلی والد، کودک و بالغ طبقه‌بندی کرد. دکتر علی شمیسا کوشیده تا در این کتاب و همراه با مثال‌هایی ملموس و عینی به تشریح این الگوها و جنبه‌های مثبت و منفی آن بپردازد و از این طریق خواننده را نسبت به درک علل و ریشه‌های رفتار دیگران، آگاه کند. نسخه‌ی صوتی این کتاب نیز در طاقچه قابل دسترس و منبع مناسبی برای بهبود مهارت‌های ارتباط جمعی و هوش عاطفی و هیجانی است.