نقد، تحلیل و خلاصه داستان سووشون

8 بازدید

رمان «سووشون»، به قلم توانای سیمین دانشور، نخستین بار در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید. کتابی که اولین داستان بلند از زنان نویسنده‌ی ایرانی به شمار می‌رود و همچنان با گذشته بیش از پنجاه سال، جایگاه خود را به‌عنوان شاهکار ادبیات معاصر حفظ کرده است. خلاصه کردن درون‌مایه‌ی این رمان در یک جمله بسیار دشوار است اما شاید با مسامحه بتوانیم آن را رمانی زنانه بدانیم که یکی از بزنگاه‌های تاریخی ایران را به نمایش می‌گذارد. آزادی‌خواهی، آرمان‌گرایی، مبارزات سیاسی و بیداری زنان جوهره‌ی اصلی سووشون را تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، نمادها و اسطوره‌ها شالوده‌های آن را می‌سازند. ترکیب همه‌ی این‌‌ها با نگاه زنانه‌ی نویسنده، سووشون را به یکی از نقاط درخشان و چه‌بسا درخشان‌ترین اثر ادبیات زنانه‌ی معاصر تبدیل کرده است.

اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید

سریال سووشون؛ اقتباسی از رمان جاودانه سیمین دانشور

در ۶ دقیقه بخوانید

معنی و تلفظ سووشون

برای مخاطبانی که با لهجه‌های مختلف ایرانی آشنا نیستند، شاید تلفظ رمان سووشون کمی دشوار و غریب باشد. نام این روان را باید یه‌صورت «سووَشون» تلفظ کرد. این واژه از لغت «سیاوُشان» گرفته شده است و به نوعی مراسم سنتی در سوگ شخصیت اسطوره‌ای سیاوش اشاره دارد.

می‌دانیم که در شاهنامه‌ی فردوسی، سیاوش به‌عنوان فرزند کی‌کاووس معرفی شده است. شخصیتی که نماد مظلومیت و بی‌گناهی به شمار می‌رود. قهرمانی که در نهایت به ناحق و در عین پاکی، به دست دشمن کشته می‌شود. در بعضی از مناطق ایران، به‌ویژه در استان فارس، مراسم پرسوزو‌گدازی برای سوگواری این قهرمان مظلوم برگزار می‌شود.

سیمین دانشور با برگزیدن این نام برای رمان خود، مخاطب را متوجه یکی از شخصیت‌های اصلی کتاب، «یوسف»، کرده و نوعی پیوند را میان «سیاوش» و «یوسف» برقرار می‌کند. با این تفاوت که اولی ریشه در قصه‌ها و اسطوره‌ها دارد اما دومی در دوره‌ی پرتلاطم معاصر جان خود را مظلومانه می‌بازد.

نقد رمان سووشون

سووشون

نویسنده: سیمین دانشور

انتشارات: انتشارات خوارزمی

خرید کتاب

برای نقد رمان سووشون، به‌عنوان یکی از آثار شاخص ادبیات معاصر، باید جنبه‌های گوناگون آن را به‌طور همزمان مورد توجه قرار بدهیم. از نظر درون‌مایه، این اثر روایت‌گر زندگی ایرانیان در دهه‌‌ی ۱۳۲۰، مقارن با اشتغال ایران توسط متفقین است. دانشور برای بازنمایی این دوران از نگاه زنانه بهره‌ می‌گیرد و از زاویه‌ی دید «زری»، بی‌عدالتی‌ها، فقر و قحطی را برای مخاطبان ترسیم می‌کند. شخصیت اصلی این رمان، در کنار بازگویی این رخدادها، رفته‌رفته دچار تحولات درونی نیز می‌شود. نویسنده با به‌کارگیری جریان سیال ذهن، به‌ویژه هنگام بازگویی خاطرات زری یا اندیشه‌هایش، مخاطب را از فضای بیرونی داستان خارج می‌کند و به لایه‌های درونی شخصیت‌هایش می‌برد.

شخصیت‌پردازی‌های دانشور نیز در این رمان درخور توجه است. شخصیت‌ها به‌دقت، به‌طوری که نماینده‌ی‌ گروه خاصی از جامعه باشند، ساخته و پرداخته شده‌اند. در این میان، زنان و شخصیت‌های زن جلوه‌ی متفاوتی دارند. نویسنده کوشیده است تفاوت‌های شخصیتی زنان را در رمان خود به نمایش بگذارد. البته مقصود اصلی او شخصیت زری بوده است. زنی که در ابتدا دغدغه‌ای به‌جز حفظ خانواده‌اش ندارد، با گذشت زمان، راه تازه‌ای را در پیش می‌گیرد و مستقیماً وارد مبارزات اجتماعی و سیاسی می‌شود.

دانشور در رمان سووشون، از نظر زبانی نیز قدم مهمی برداشته است. زنانگی بر زبان و بیان رمان او سایه‌ انداخته‌اند. از سوی دیگر، ترکیب لهجه‌ی شیرازی با فارسی معیار، به‌گونه‌ای که فارسی‌زبانان در درک متن رمان دچار مشکل نشوند، از ویژگی‌های دیگر این رمان محسوب می‌شود که موجب گیرایی بیشتر آن شده است.

نویسنده هم در انتخاب شخصیت‌ها، هم در نام‌گذاری کتاب در پی ایجاد ساختاری نمادین بوده است. سووشون ارتباط عمیقی با اسطوره‌های ایرانی دارد و نسخه‌ی معاصر آن‌ها را در قالب شخصیت یوسف نشان می‌دهد. به هر گوشه از رمان سووشون که نگاه کنیم، می‌توانیم نمادهای جدیدی را بیابیم. زری را می‌توان نماد زن بیدار امروز دانست یا او را به‌عنوان سمبلی از ایرانیان در نظر گرفت که می‌خواهند فعالانه سرنوشت خود را به دست بگیرند.

بستن تبلیغ

خلاصه رمان سووشون

«زری» و «یوسف» قهرمانان اصلی رمان سووشون هستند. زن و شوهری که در کنار سه فرزند خود زندگی عاشقانه‌ای را در پیش گرفته‌اند. هر دو مترقّی هستند و از درد جامعه آگاه‌اند. زری و یوسف به طبقه‌ی متوسط جامعه تعلق دارند و از مالکانی هستند که در رفاه زندگی می‌کنند. البته این رفاه را بر پایه‌ی فقر هم‌وطنان خود بنا نکرده‌اند. هم یوسف و هم زری همیشه به فکر فقرا و درماندگان هستند و می‌کوشند در سفره‌ی گشوده‌ی خود، گوشه‌ای را نیز به نیازمندان اختصاص بدهند.

زری و یوسف با وجود اشتراک‌ها و شباهت‌هایشان در یک چیز اختلاف دارند: یوسف آشکارا به مبارزه با اشغالگران مشغول است و نمی‌خواهد با فروش آذوقه به بیگانگان، به فقر مردم دامن برند. برعکس، زری می‌کوشد با اجتناب از مخالفت‌های آشکار، به‌نوعی راه محافظه‌کاری را در پیش بگیرد و در عین توجه به مردم، خانواده‌ی خود را هم از گزند حوادث سیاسی و اجتماعی حفظ کند.

برای اینکه مبارزان یوسف و دلهره‌ی زری را بهتر درک کنیم، باید موقعیت زمانی این رمان را به‌خوبی بشناسیم. ماجراهای سووشون در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم، بین سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ رخ می‌دهند؛ یعنی زمان که کشور به اشتغال غربی‌ها درآمده است و مردم در فقر و گرسنگی دست‌و‌پا می‌زنند. در مورد موقعیت مکانی هم باید بگوییم، همه‌ی اتفاقات در شهر شیراز رخ می‌دهند. شهری که هم زادگاه نویسنده‌ی کتاب است و هم همواره بستر مهم‌ترین وقایع تاریخی ایران بوده است.

…. و اما ادامه‌ی ماجرا! همچنان که زری نگران خانواده‌ی پنج‌نفره خود است و به‌تازگی نیز قرار است کودک دیگری را به دنیا بیاورد، مبارزات یوسف وارد مراحل جدی‌تری می‌شوند. او قصد سازش ندارد و نمی‌خواهد در برابر استعمارگران سر خم کند. مبارزات او و نگرانی‌‌های زری تا جایی ادامه پیدا می‌کند که روزی خبر مرگ یوسف و جسد بی‌جانش را برای زری می‌آورند. تا همین لحظه، زری زن خانه‌داری بوده است که در عین آگاهی و دغدغه‌مندی، ترجیح داده است سکوت کند اما مرگ یوسف، نیمه‌ی دیگری را در او بیدار می‌کند.

زری بعد از مرگ یوسف به قهرمانی تبدیل می‌شود که از مبارزه نمی‌هراسد و اکنون هدفی ندارد جز انتقام گرفتن از قاتلان یوسف و ادامه دادن راه او.

بخشی از کتاب صوتی سووشون را بشنوید.

سووشون

نویسنده: سیمین دانشور

گوینده: جمعی از گویندگان

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

تحلیل شخصیت‌های رمان سووشون

در رمان سووشون، چه قهرمانان اصلی و چه شخصیت‌های فرعی، هرکدام از نقشی کلیدی برخوردارند. همگی نماد گروه خاصی از افراد هستند که حضور آن‌ها در کنار یکدیگر، تصویر کاملی از جامعه را به نمایش می‌گذارد. بنابراین، نمی‌توان جایگاه هیچ‌یک از آن‌ها را در متن رمان، بی‌اهمیت دانست. در این بخش، با نام برخی از این شخصیت‌ها آشنا می‌شوید و به نقش آن‌ها در روند داستان پی می‌برید.

زری: زری یا همان «زهرا خانم» شخصیت اصلی رمان سووشون است که همه‌ی ماجراهای کتاب حول محور او شکل می‌گیرند. او در ابتدا خود را به‌عنوان زنی خانه‌دار، مادر سه فرزند و همسر مردی شجاع نشان می‌دهد اما به‌تدریج وارد مراحل جدیدی می‌شود و در مقام زنی مبارز جلوه‌گری می‌کند.
یوسف: همسر زری و دومین شخصیت اصلی رمان است. مالکی که برخلاف پدر، برادر و اطرافیانش می‌کوشد با به بهبود فقر گسترده‌ی مردم کمک کند. شخصیتی که به مخالفت با اشغالگران و استعمارگران برمی‌خیزد و تا پایان عمر در همین مسیر گام برمی‌دارد.
عمه خانم: از شخصیت‌های فرعی است که به‌نوعی همدم زری محسوب می‌شود. شجاعت زری را ندارد و در حقیقت نوعی زن سنتی به شمار می‌آید. زن زجرکشیده و دنیادیده‌ای است که نماینده‌ی زنان سنتی محسوب می‌شود.
خان کاکا: با نام «ابولقاسم خان»، برادر یوسف است که از نظر جهت‌گیری فکری تفاوت بسیاری با او دارد. نه‌تنها اهل مبارزه نیست، بلکه با اشغالگران و حاکمان از درِ صلح وارد می‌شود تا موقعیت اجتماعی خود را حفظ کند و به ثروت قابل توجهی برسد.
عزت‌الدوله: زن منفعلی است که از زری کینه‌ی قدیمی دارد. برخلاف ظاهر قوی و پرهیاهویش، زنی زجرکشیده است که از مرد زندگی‌اش آسیب می‌بیند اما جز سکوت و سازش کار دیگری از او برنمی‌آید.
فردوس: زن زیبایی است که در خانه عزت‌الدوله به کلفتی مشغول است. او هم نماد گروه دیگری از زنان منفعل است که نمی‌خواهند قدمی برای بهبود زندگی خود بردارند و زندگی‌شان همواره به وجود مردان وابسته است.
سودابه هندی: معشوقه پدر یوسف و زنی است که موجب آوارگی مادر یوسف می‌شود. نمی‌توان او را در دسته‌ی زنان منفعل قرار داد اما شخصیتی است که وجود او در کنار مردان معنا پیدا می‌کند. بنابراین، نوع کنشگری او با زنان مبارزی چون زری متفاوت است.

اکنون که با تعدادی از شخصیت‌های اصلی رمان سووشون آشنا شدید، خوب است به این نکته هم توجه کنید که سیمین دانشور با نمایش دادن شخصیت‌های متفاوت زنان در این رمان، طیف متنوعی از شخصیت زن در جامعه را نشان داده است. به عبارت دیگر، این تنوع حاکی از آن است که قطب اصلی داستان، نه فقط زری، بلکه همه «زنان» هستند که با سکوت خود یا مبارزه‌هایشان، به جامعه شکل می‌دهند.

سووشون از دریچه‌ی مبارزات زنانه

اغلب رمان‌های ایرانی‌ای که تاکنون با محوریت زن و جایگاه او نوشته شده‌اند، دو حالت دارند: یا زن را موجود منفعلی نشان داده‌اند که در کنار مردان، زندگی و معنا می‌یابد یا سعی کرده‌اند چهره‌ای اغراق‌آمیز از زن و جایگاه او نشان بدهند. از این جهت، رمان سووشون نوعی اثر خلاقانه و شجاعانه به شمار می‌رود که در عین انعکاس واقعیت‌ها، چهره‌ی کمتر دیده‌شده‌ی زن ایرانی را نشان داده است.

«زری»، قهرمان اصلی سووشون، زنی نیست که از همان ابتدا پرچم مبارزه را به دست گرفته باشد. او اصلاً دغدغه‌ی مبارزه ندارد و تمام آنچه که می‌خواهد، آرامش خود و خانواده‌اش است. او زن باسوادی است که در خلال داستان نشان می‌دهد چقدر از نظر اندیشه و جهان‌بینی با زنان اطرافش تفاوت دارد. همین زن باسواد و دغدغه‌مند به‌عنوان زنی خانه‌دار زندگی می‌کند. زنی که علی‌رغم مشکلات جسمانی‌اش، سه بچه به دنیا آورده‌ است و همسرش، یوسف، را ستون زندگی و خانواده‌اش می‌داند. همین یوسف بود که او را از زندگی تاریک گذشته‌اش نشان داد و پس از ازدواج با او، فصل جدیدی را در زندگی‌اش رقم زد.

در بخش‌های پایانی رمان، درست از همان‌جایی که یوسف در راه مبارزه کشته می‌شود، زری تصویر تازه‌ای از خود را به نمایش می‌گذارد. تصویری از زنی که علی‌رغم داشتن سه فرزند و سوگواری برای همسر ازدست‌رفته‌اش، خشمگین است و شور مبارزه در سر دارد؛ محافظه‌کاری سابق را کنار گذاشته است و می‌خواهد انتقام مرگ همسرش را بگیرد. با توجه به این بخش از کتاب می‌توانیم سووشون را یکی از نقاط عطف مبارزات زنانه در ادبیات فارسی بدانیم. سیمین دانشور در این رمان، سیر تحولات زن امروزی ایران را بدون بزرگ‌نمایی نشان می‌دهد و چهره‌‌ی لطیف زنان را در قامت مبارزانی سازش‌ناپذیر به نمایش می‌گذارد.

نقد کتاب سووشون از منظر تاریخی، سیاسی و اجتماعی

سووشون نه‌تنها رمانی خوش‌خوان و زیباست، بلکه روایتی صریح و مهم از دوره‌ای از تاریخ ایران است. دانشور با نوشتن این رمان زمانه‌اش را زنده نگه داشته و صدای مردم را به گوش آیندگان رسانده است. این رمان صدای زنان و مردانی است که در تاریخ این سرزمین نقش داشته‌اند، ولو اینکه نامشان به گوش کسی نرسیده باشد و فداکاری‌شان جایی ثبت نشده باشد. در واقع رمان سووشون برشی از تاریخ پرفراز و نشیب کشورمان است؛ کشوری که بارها دست‌هایی برای اشغالش دراز شده است.

این رمان در بحبوحه‌ی جنگ جهانی دوم روایت می‌شود؛ در دورانی که نیروهای انگلیسی وارد کشور شده بودند و فضا را برای ایرانی‌ها تنگ و تیره ساخته بودند. دانشور با روایت جذاب و چند لایه‌اش در این رمان اطلاعات سیاسی، اجتماعی و تاریخی دست‌اولی به خواننده‌اش می‌دهد؛ به‌خصوص که او رمان را از دیدگاه یک زن نوشته؛ زنی که در جامعه‌ی آن روزهای ایران هنوز جایگاهش را پیدا نکرده بود و در حاشیه زندگی می‌کرد. اگرچه زری مثل هر زن دیگری نگران حریم خانواده‌اش است، ولی زن متفاوتی به شمار می‌آید. زنی که بعد از مدت‌ها کشمکش بین احساسات مختلف، در نهایت تصمیمش را می‌گیرد و سمت درست می‌ایستد و جای یوسف را پر می‌کند.

در واقع در این رمان خانه‌ی زری و یوسف، کوچک‌شده‌ی اجتماع است و هر کدام از شخصیت‌های رمان نماینده‌ی گروهی از مردم جامعه هستند. در ضمن آداب‌ورسوم، باورها و خرافه‌های ایرانی هم در دل این رمان قابل مشاهده است، شهر شیراز در آن به توصیف درآمده و همچنین می‌توانیم ردی از اساطیر هم در آن پیدا کنیم. اثر دانشور ازآن روی بعد از سال‌ها زنده است که یک رمان واقعی و چندجانبه است؛ اثری که در عین داشتن ارجاعات تاریخی و سیاسی مختلف، جذابیت‌های داستانی هم دارد و کافی است شروعش کنید تا در دامش بیفتید و دیگر نتوانید از خواندن ادامه‌ی داستان صرف‌نظر کنید. کمتر اثری در طول تاریخ ادبیات ایران توانسته چنین اثرگذاری عمیقی داشته باشد و سال‌های سال زنده بماند.

سبک رمان سووشون

سیمین دانشور با زبانی ساده، روان و قابل انعطاف، داستان می‌نویسد. او برای نوشتن داستانش، نثری را انتخاب کرده است که از اصطلاحات و تعابیر عامیانه پر است. در همان روزها، نویسندگان سعی می‌کردند که در نوشته‌هایشان، سبک جلال آل احمد را تقلید کنند و دقیق، خشن، کوتاه و بریده بنویسند. چرا که او در نثرنویسی، حرف اول را می‌زند. اما سیمین با اینکه نزدیک‌ترین فرد به جلال است، هرگز سبک او را در نوشتن تقلید نکرده است. هرچند که حال و هوا و فضای داستان هم چنین چیزی را طلب نمی‌کرد. این نثر که از اصطلاحات عامیانه پر است، مخاطب را به قهرمان‌ها داستان نزدیک‌تر می‌کند.

اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید

معرفی کتاب‌هایی شبیه سووشون

در ۶ دقیقه بخوانید

جایگاه رمان سووشون در ایران و جهان

بسیاری از کتاب‌ها، به نمایندگان کشور خودشان بدل می‌شوند. درست همانطور که همه با شنیدن نام جین آستن و خواهران برونته به یاد انگلستان می‌افتند و آثار آنان را جز ادبیات کلاسیک آن کشور می‌دانند. سووشون هم برای ایرانیان چنین حکمی دارد. این داستان را می‌توان نماینده‌ای از ادبیات معاصر ایران دانست. شاید همین که این کتاب تا چند سال پیش به چاپ بیست و یکم رسیده است نیز گواه دیگری بر این ادعا باشد.

این کتاب تا حالا به زبان‌های انگلیسی، روسی، ژاپنی، فرانسوی، عربی، چینی،‌ آلمانی، اسپانیایی، ایتالیایی و ترکی ترجمه شده است.

سیمین دانشور با به تصویر درآوردن آثار مخالفت بود و اجازه اقتباس را نمی‌داد، با این حال منیژه محامدی، نمایشنامه‌ای از این اثر اقتباس کرد که از اسفند سال ۱۳۷۹تا اردیبهشت ۱۳۸۰ با بازی افسانه بایگان و محمد اسکندری در تئاتر شهر به روی صحنه رفت.

اگر نگاهی به آثار نویسندگان آن دوره بیندازیم می‌بینیم که بسیاری از نوشته‌های آنان با درد و اندوه ترکیب شده است. اندوهی که از وضع نا به سامان دوران خودش حکایت دارد. ناامیدی که در زندگی مردم و بسیاری از روشنفکران موج می‌زده، از ذهنشان به دست و قلمشان جاری شده است. اما سیمین دانشور، با نوشتن سووشون نشان داد که می‌تواند نقطه عطفی بیافریند. داستان او از امید، مقاوت و پایداری حرف می‌زند. لحن و زبانش به گلایه کردن باز نشده، بلکه تلاش کرده تا راه صحیح مبارزه و نجات را نشان بدهد. از همین رو، این کتاب، جایگاه والایی در ادبیات ایران دارد.

کلام آخر

این اثر، یکی از بهترین داستان‌های ایرانی است. داستانی که همراه با خود امید را آورد و رخوت و ناامیدی را از بدنه جامعه و از قلم نویسندگان پاک کرد. حسین میرعابدینی، سووشون را آغازگر فصلی تازه در داستان‌نویسی ایران به شمار می‌آورد. سیمین، این کتاب را همسرش تقدیم کرده است که در میانه راه او را تنها گذاشته است. او در تقدیم‌نامه‌ی کتاب نوشته است:

به یاد دوست،

که جلال زندگیم بود و در سوگش

به سووشون نشسته‌ام.

در هیاهوی دنیا امروز، دسترسی آسان به کتاب‌ها فرصتی گران‌بهاست. طاقچه این امکان را برای شما فراهم کرده تا در هر لحظه و هر کجا که هستید، به دنیای بی‌پایان داستان‌ها و دانش سر بزنید. کافی است سری به سایت خرید کتاب طاقچه بزنید، کتاب موردنظرتان را پیدا کرده و بی‌درنگ مطالعه را آغاز کنید. طاقچه، کتابخانه‌ای همیشه همراه، درست در جیب شما!

پی‌نوشت: بخش‌هایی از یادداشتی که خواندید به‌قلم سپیده بیگدلی و صدف کاظمی، نویسندگان وبلاگ طاقچه بود.

اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید