معرفی کتاب‌هایی در نقد مصرف‌گرایی و جهان امروز

کتاب جامعه‌ی مصرفی نوشته‌ی ژان بودریار است که اولین بار در سال ۱۹۷۰ منتشر شد. بودریار در این اثر بر فرآیند و معنای مصرف در فرهنگ معاصر تمرکز کرد. او به‌طور ماهرانه‌‍‌ای مکانیسم‌هایی را که مصرف‌گرایی از طریق آن‌ عمل‌ها می‌کند، شرح داده و نشان می‌دهد که چگونه مصرف‌گرایی خواسته‌ها، هویت‌ها و روابط اجتماعی انسان امروزی را شکل می‌دهد. در جهان امروز مصرف تنها برای برطرف‌کردن نیازها نیست، بلکه بیشتر برای ساختن نظمی نمادین است که در آن اشیا به نشانه‌های تعلق و هویت شخصی تبدیل می‌شوند. پس با تکیه بر آرای بودریار می‌توان گفت که اشیا دیگر چیزهایی برای آسایش بشر نیستند و در شبکه‌ای پیچیده از معانی و روابط قرار دارند. اگر می‌خواهید جنبه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مصرف‌گرایی را بدانید، خواندن این کتاب را به شما پیشنهاد می‌کنیم. بودریار در این اثر شما را به چالش می‌کشد تا مفروضات پیشین در الگوهای مصرف خود را زیر سؤال ببرید و بازبینی کنید.

تئودور آدورنو و مارکس هورکهایمر در کتاب دیالکتیک روشنگری مختصات و ویژگی‌های عصر روشنگری را با تکیه بر دیدگاه‌های مکتب فرانکفورتی خود شرح داده‌اند. روشنگری همواره برای اندیشه‌ی معاصر اهمیت داشته است و کسی نمی‌تواند به‌سادگی از آن بگذرد. این دو چهره‌ی مکتب فرانکفورتْ عقلانیت ازدست‌رفته‌ی روشنگری را به نقد کشیده‌اند. با ظهور فاشیسم در ایتالیا، نازیسم در آلمان و دیکتاتوری استالینی در شوروی پرسشی را مطرح کردند: «چه شد که حکمرانی عقل و پیش‌بینی‌های این حکمرانی برای آسایش و آرامش جهانیان، انسان را با چنین تباهی بزرگی روبه‌رو کرد؟» به عقیده‌ی آدورنو و هورکهایمر، توتالیتاریسم از دل روشنگری بیرون آمده است. کتاب دیالکتیک روشنگری که مهم‌ترین کتاب به‌جامانده از این دو بنیان‌گذار مکتب فرانکفورت است، نشان‌دهنده‌ی خستگی‌ناپذیر بودن روشنگری برای نابودی و تخریب خویش است. این اثر ادامه‌ی سنت اندیشیدن والتر بنیامین و فردریش نیچه است و نویسندگان، دیالکتیکی از ایده‌های  مختلف را به هم پیوند زده و گاه از هم جدا می‌کنند؛ گویی هیچ چیز سخت و استواری در آن وجود ندارد. همین ویژگی شاید خواندن کتاب را تا حدی دشوار کند.

جامعه‌ی نمایش یا جامعه‌ی تماشا اثری نوشته‌ی گی دبور است که در سال ۱۹۶۷ منتشر شد.  نویسنده در این اثر تحلیل خود از جامعه‌ی را بیان و نقدی کوبنده از سرمایه‌داری مصرفی و تسلط روزافزون تصاویر در زندگی انسان امروزی ارائه کرده است. به عقیده‌ی او تصاویرْ جایگزین تجربه‌ی مستقیم شده‌اند که این مسئله را می‌توان در تبلیغات و رسانه‌ها دید. این نمایش‌ها واقعیت‌هایی را برای انسان می‌سازند که با واسطه و کنترل‌شده هستند و برای خدمت به منافع طبقه‌ی حاکم طراحی شده‌اند. با مطالعه‌ی این کتاب درمی‌یابید که چگونه کالاها و تصاویر از روابط انسانی مهم‌تر شده‌اند و با فرهنگ مصرف آشنا می‌شوید.

کتاب مصرف در عصر دیجیتال، نوشته‌ی جورج ریتزر، نویسنده‌ای نام‌آشنا برای دانشجویان علوم اجتماعی است. این کتاب حاوی چندین مقاله است که الگوهای مصرف در عصر دیجیتال را مورد بررسی قرار داده است. نظریه‌های اقتصادی، نظریه‌های اجتماعی، نظریه‌های جامعه‌شناسی تا پیدایش مطالعات فرهنگی و نظریه‌های انتقادی در این اثر مورد استفاده قرار گرفته‎‌اند تا درکی جامع از مقوله‌ی مصرف برای مخاطب ایجاد شود. «مک‌دونالدیزاسیون» اصطلاحی است که اشاره به فرایند گسترده‌ی عقلانی‌سازی در جامعه‌ی آمریکا دارد و شامل پدیده‌های ناهمگنی مثل رستوران‌های زنجیره‌ای و فست‌فودی، غذاهای نیمه‌آماده و حتی جراحی قلب باز به‌صورت خط مونتاژ است، اما امروزه این فرایند تنها مرتبط با آمریکا نیست. اگر می‌خواهید تفاوت‌های مصرف در دهه‌های گذشته را بدانید و پاسخی برای پرسش «آیا کاربران در عصر دیجیتال مورد استثمار قرار می‌گیرند؟» بیابید، خواندن این کتاب را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

کتاب درباره‌ی فردیت و فرم‌های اجتماعی نوشته‌ی جرج زیمل است که به‌عنوان اثری کلاسیک در حوزه‌ی جامعه‌شناسی شمرده می‌شود؛ اثری که به کنش متقابل پیچیده‌ی میان فرد و جامعه می‌پردازد. زیمل، یکی از پیشگامان جامعه‌شناسی مدرن، تحلیلی ظریف و چندوجهی از چگونگی شکل‌دهی ساختارهای اجتماعی به هویت‌های فردی ارائه می‌دهد؛ ساختارهایی که به‌طور هم‌زمان ایجاد و دگرگون می‌شوند. این کتاب طیف گسترده‌ای از موضوعات، از جمله ماهیت گروه‌های اجتماعی، نقش پول در زندگی مدرن، تجربه‌ی غریبه‌ها و پویایی مد را بررسی می‌کند. زیمل با تمرکز بر تعاملات سطح خرد بین افراد، دیدگاهی منحصر‌به‌فرد را در مورد نیروهای اجتماعی ارائه می‌دهد. از نظر زیمل، افراد توسط ساختارهای اجتماعی شکل می‌گیرند، اما آن‌ها همچنین دارای اختیار برای ایجاد اشکال اجتماعی جدید هم هستند. این تنش پویا بین آزادی فردی و محدودیت اجتماعی موضوع اصلی کتاب است. با مطالعه‌ی این کتاب می‌توانید به درکی از پیچیدگی‌های زندگی مدرن دست پیدا کنید و رابطه‌ی میان فرد و جامعه را بازبینی کنید.

میشل فوکو، نویسنده‌ی کتاب آیا قیام کردن بی‌فایده است؟ در جریان انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ دو بار به ایران آمد. او به تهران، قم و آبادان سفر کرد و با افراد و گروه‌های مختلف معترض و انقلابی دیدار کرد و به گفت‌وگو پرداخت. یافته‌های او از انقلاب ایران در قالب گزارش‌ها و مقالاتی در روزنامه‌ی ایتالیایی «کوریه دلا سرا» منتشر شد. کتاب آیا قیام کردن بی‌فایده است؟ دربردارنده‌ی دو مجموعه است؛ نخستین مجموعه متونی را شامل می‌شود که فوکو در آن‌ها به طور مستقیم به انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران پرداخته و مجموعه دوم شامل افکار و آرای فوکو در زمینه‌ی کنش سیاسی – اخلاقی است. دیدگاه‌ها و نوشته‌های فوکو درباره‌ی انقلاب ۱۳۵۷ منتقدان بسیاری داشت تا جایی که بسیاری این نوشته‌ها را لغزش یا اشتباه محاسباتی فوکو نامیده‌اند.  فوکو به مسئله‌ی مرگ از چشم‌انداز ژرژ باتای (فیلسوف فرانسوی) علاقه داشت و در پرداختن به انقلاب ایران نیز توجهش به فرهنگ شهادت‌طلبی و مواجهه‌ی خودخواسته با مرگ جلب شده بود. او در این کتاب تاکید می‌کند و معتقد است در جریان انقلاب، دین نه نهاد بوده و نه مجموعه‌ای از احکام و دستورهای قضایی، بلکه کارکردی انقلابی داشته که از قیام پشتیبانی می‌کرده و خود محصول حرکت انقلابی مردمِ ایران بوده است. برای آشنایی با برخی از آرای فوکو که یکی از مهم‌ترین فیلسوفان قرن بیستم است و همچنین آگاهی از ایده‌های او درباره‌ی انقلاب ۱۳۵۷، مطالعه‌ی کتاب آیا قیام کردن بی‌فایده است؟ می‌تواند کمک‌کننده باشد.

اسحاک دیوان، عادل مالک و ایزک آتیاس در کتاب سرمایه‌داری رفاقتی در خاورمیانه از موضوعی فراگیر در خاورمیانه سخن گفته‌اند؛ نابرابری اقتصادی و فساد سیاسی. این کتاب به رابطه‌ی پیچیده‌ی میان تجارت و سیاست می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه عده‌ای معدود به ضرر جمعیت گسترده‌تر سود می‌برند. سرمایه‌داری رفاقتی ساختاری سیاسی – اقتصادی است که در آن برخی از کسب‌وکارها از طریق ارتباط‌های سیاسی‌ خود مشمول امتیازاتی می‌شوند که سایر کسب‌وکارها از آن محروم هستند. این امتیازها گستره‌ی فراوانی دارند و می‌توانند بخشش‌های مالیاتی، وام‌های سهل‌الوصول، مجوزهای واردات و صادرات، برخورداری از انحصار و انواع دیگر کمک‌ها را شامل شوند که فقط دولت‌ها یا مقامات عالی‌رتبه و سیاست‌مداران صاحب نفوذ می‌توانند در اختیار این کسب‌وکارها قرار دهند. نویسندگان با تکیه بر داده‌های گسترده‌ از شرکت‌های اقتصادی بزرگ در خاورمیانه، عملکرد سرمایه‌داری رفاقتی را  در کشورهای مختلف خاورمیانه شرح داده‌اند. هرچند این کتاب در درجه‌ی اول بر ابعاد اقتصادی سرمایه‌داری رفاقتی تمرکز دارد، اما به پیامدهای سیاسی این پدیده مانند نقش آن در دامن زدن به ناآرامی‌های اجتماعی و تضعیف گذارهای دموکراتیک نیز اشاره می‌کند.

کتاب شرقی غمگین دربردارنده‌ی شش مقاله است که شیوا علینقیان گردآوری و ترجمه‌ی آن‌ها را برعهده داشته است. عنوان مقاله‌های این کتاب عبارت‌اند از «آیا فرودست می‌تواند سخن بگوید؟»، «سیطره‌ی چشم‌های غربی: پژوهشی فمینیستی و گفتمان‌های استعمار»، «فمینیسم غربی و ناکارآمدی آن در مطالعه‌ی زنان جهان سوم»، «زن مسلمان: قدرت بازنمایی و خطر دلسوزی»، «بازسازی جنسیت: زنان عراقی در گیرودار دیکتاتوری، جنگ، تحریم و اشغال»، «از حلقه‌های قرآنی تا حلقه‌های مجازی: تفکیک جنسیتی و ظهور زنان مبلغ در عربستان سعودی». موضوع اصلی این کتاب بازنمایی‌های پژوهشگران غربی در برابر انسان غیرغربی است. در این بازنمایی‌ها و مفهوم‌پردازی‌ها چالش‌هایی هستی‌شناختی و روش‌شناختی وجود دارد. در این کتاب دیدگاه شش پژوهشگر زن که سال‌های بسیاری در آکادمی غرب فعالیت داشته‌اند، از پیش‌فرض‌های نادرستی که درباره‌ی زنانگی، جهان سوم و… در جریان‌های اصلی آکادمی غرب وجود دارد، سخن‌گفته‌اند. نویسندگان این اثر در پی اثبات تفاوت‌ گروه‌ها و گرایش‌ها و خاستگاه‌های زنان در کشورهای خاورمیانه هستند؛ گروه‌ها و گرایش‌ها و خاستگاه‌هایی که ویژگی‌ها، نیازها و مطالبه‌های متفاوتی را نیز به دنبال دارد. سخن گفتن از یک سوژه‌ی واحد به‌عنوان زن «جهان‌سومی» بدون درنظرگرفتن بسترهای فرهنگی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و دینی نگاهی تقلیل‌گرایانه‌ است که باید مورد نقد قرار گیرد.