اسرارنامه
نویسنده: فریدالدین محمد عطار نیشابوری
انتشارات: انتشارات سخن
نگاهی به زندگی و آثار عطار نیشابوری
41,762 بازدید
عطار نیشابوری شاعر و عارف بزرگ پارسی‌گوی، زاده‌ی قرن ششم و مقتول مهاجمان مغول در ابتدای قرن هفتم هجری است. آفریننده‌ی آثار جاودان منثور و منظومی که مدح ملکی نگفت و ممدوح شاعران بزرگی همچون مولوی و محمود شبستری شد. در این یادداشت نیم‌نگاهی به زندگینامه عطار نیشابوری داریم و به آثار این شاعر بزرگ و کم‌نظیر می‌پردازیم.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
آغاز زندگی عطار نیشابوری
محمد ابن ابراهیم که بعدها شیخ فریدالدین عطارش خواندند، در سال‌های پایانی نیمه‌ی اول قرن ششم هجری پا به عرصه‌ی وجود نهاد. پدرش عطار و مرهم‌ساز و دردمندنوازی بود که دل در گرو عرفان و تصوف داشت. ابراهیم مجالس و هم‌نشین صوفیان بود و فرزند خردسالش محمد را نیز به همراه خود به مجالس آن‌ها می‌برد. عطار نوجوان از این مصاحبت بهره‌ی بسیار برد که در آثار عرفانی و آفریده‌های میانه‌ی عمر او متجلی است. عطار نیشابوری ابتدا به شغل پدر یعنی داروسازی و عطاری روی آورد، اما پس از آن ترک این شغل کرد. برای این واقعه و تحول عطار داستان‌ها ساخته و حکایت‌ها گفته‌اند.
از زندگی عطار نیشابوری و جزئیاتش کم‌تر اثر قابل اتکا و معتبری وجود دارد، تا آن‌جا که برخی از صاحب‌نظران این‌گونه گفته‌اند: «از مولوی صدبرابر بیشتر می‌دانیم تا عطار». سنایی نیز با این که قرنی پیش از عطار می‌زیست زندگانی روشن‌تر و کم‌ابهام‌تری نسبت به او دارد. آنچه از میان نوشته‌جات عطار و آثار دیگران برمی‌آید مختصری از اطلاعات کلی و شرح بعضی احوالات اوست. مختصری که در میان انبوهی از خرافه و مجعولات خود نیاز به بازیابی و بازخوانی دارد.
عطار و هجمه‌ی غزها
شیخ عطار نیشابوری در همان سال‌های ابتدایی زندگی مواجه با رخدادی تلخ و جانسوز شد. یورش غزها به خراسان و نیشابور و خونریزی و رفتار قساوت‌بار آنان در دیاری که جایگاه علم و حکمت بود، خاطره‌ای تلخ در خاطر جمعی مردمان نیشابور باقی گذاشت. عطار نیز از این هجمه و پیامدهای دردناک و هول‌انگیزش بی‌نصیب نماند. کودکی شش یا هفت‌ساله را تصور کنید که در میانه‌ی آشوبی خونین، قتل و غارت و آزار را به چشم می‌بیند و تا سال‌ها در هر محفلی همچون افسانه‌ی وحشتناکی از زبان خرد و کلان می‌شنود. بی‌شک این حادثه‌ی تلخ هیچ‌گاه از ذهن عطار نیشابوری رخت برنبسته و همواره همراهش بوده‌است. او اما همچون شهرش برپاماند و بالید. با وجود تمام مصائب جلسات درس و بحث در مدارس نیشابور برقرار ماند و از رونق نیفتاد. نیشابور جایگاه خود را به‌عنوان مرکز فرهنگی خراسان حفظ کرد، جایگاهی که از قرن چهارم تا قرن ششم به این شهر اختصاص یافت.
بستن تبلیغآثار عطار نیشابوری
مسلک عارفانه و صوفی‌پسند عطار نیشابوری باعث شد بسیاری از اصحاب خانقاه و دراویش به او نظر داشته‌باشند و اشعار و آثارش را گرامی بدارند. این بلندنامی البته بسیارانی را واداشت تا از اعتبار او بهره‌ای ناستوده ببرند و مجعولات و توهمات خویش را به نام او به مردمان عرفان‌دوست و صوفی‌مسلک عرضه کنند. از این رو در میان آنچه از عطار و به‌نام او باقی مانده، سره از ناسره شناختن صعب است و نیازمند سال‌ها کار و پژوهش. تاکنون بزرگان بسیاری کوشیده‌اند اثار اصیل عطار را تصحیح کنند و به پارسی‌زبانان علاقه‌مند عرضه بدارند.
از میان آنچه به عطار نیشابوری نسبت داده شده، صاحب‌نظران صحت انتساب چند اثر را قطعی دانسته‌اند. این آثار شامل اسرارنامه، الاهی‌نامه، منطق‌الطیر (مقامات‌الطیور)، مصیبت‌نامه، مختارنامه، تذکره‌الاولیاء و دیوان قصاید و غزلیات اوست. از این میان تذکره‌الاولیاء و قصاید و غزلیات و رباعیات مختارنامه به‌تدریج و پراکنده پدید آمده‌اند. عطار نیشابوری عمر و قلم خویش را صرف تعلیم عامه‌ی مردم و معرفت‌بخشی و پرورش اخلاقی و عرفانی آنان کرد. او با اشراف‌زادگان و درباریان روابط گرمی نداشت؛ استغناء و طبع بلند برآمده از مشی عارفانه‌اش زبان‌زد همگان بود. این مشی در یکایک آثار عطار متجلی است.
اسرارنامه
مثنوی اسرارنامه از اولین آثار عطار نیشابوری است. مثنوی درخشانی شامل ۳۳۰۵ بیت در ۲۲ مقاله که تحت تاثیر مخزن‌الاسرار نظامی، حدیقه‌الحقیقه سنایی و تحفه‌العراقین خاقانی خلق شد. تفاوت بیان عطار با پیشینیان در لطافت و سادگی آن است. سبکی که توانست دل عموم مردم را به‌دست آورد. عطار اسرارنامه را با توحید و نعت پیامبر اسلام و مدح بزرگان دین آغاز کرده، زان‌پس به مقولات عرفانی و صوفیانه پرداخته‌است.
عطار در این اثر ارزش و مقام انسان و برتری عشق بر عقل و مسائلی از این دست را با ظرافت و زیبایی مخصوص به‌خود به‌نظم درآورده‌است. این مسائل اولین بار توسط عطار طرح نشده اما بیان لطیف و منحصربه‌فرد او دریچه‌ای تازه در این معنا گشوده‌است.
خرد گنجشک دام ناتمامیست
ولیکن عشق سیمرغ معانیست
خرد دیباچه دیوان راغست
ولیکن عشق دری شب چراغست
خرد نقد سرای کایناتست
ولیکن عشق اکسیر حیاتست
عطار نیشابوری عشق را در تمام اجزای عالم ساری و جاری می‌داند. عشقی که به تعبیر او نیروی محرکه‌ی کائنات است. عشق پاسخ سوالات ابدی ازلی است. همان عرصه‌ای که خرد با تمام نفوذ و سیطره‌اش در آن درمی‌ماند.
همه آفاق در عشق‌اند پویان
درین وادی کمال عشق جویان
الهی‌نامه؛ مجموعه آثار عطار جلد ۲
الهی‌نامه؛ مجموعه آثار عطار جلد ۲
نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
انتشارات: انتشارات سخن
الاهی‌نامه اثر سترگ دیگری از عطار نیشابوری است. مثنوی عارفانه‌ای که در بیش از ۶۵۰۰ بیت سروده‌شد. الاهی‌نامه اثری تمثیلی شامل ۲۲ مقاله و یک بخش پایانی است. عطار این کتاب را نیز با ستایش پروردگار و نعت رسول اسلام و مدح اصحابش آغاز کرده‌است.
هسته‌ی اصلی اثر، داستان پادشاهی است که می‌خواهد آرزوهای شش فرزندش را برآورده‌کند. فرزندان آرزوهای رنگارنگ خود از دختر زیباروی پادشاه پریان تا جام‌جم و آب حیات و کیمیا را به پدر عرضه می‌دارند. شرح اجابت آرزوهای فرزندان توسط پدر فرزانه‌ی آنان و تمثیل‌های بی‌نظیر عطار با زبانی جذاب و ساده اثری یگانه، پرمغز و عارفانه ساخته‌است. اثری که در بطن خود معانی نهفت و شگفتی دارد. در تاویل و تفسیر داستان، به پدر خلیفه و پسران آزمند به عنوان نماد و رمزی عارفانه نگریسته شده‌است. تفاسیری که ناگزیر و به‌جاست، چرا که عطار خود در بخش آغازین کتاب به طراحی چندلایه و عارفانه‌ی مثنوی اشاره می‌کند و خوانندگان مشتاق را به خوانشی عمیق و باریک‌بین سوق می‌دهد.
منطق الطیر
منطق الطیر
نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
انتشارات: انتشارات سخن
منطق‌الطیر یا مقامات‌الطیور از صدرنشینان متون منظوم عرفانی ایرانی است. عطار نیشابوری این منظومه‌ی تمثیلی را نیز در قالب مثنوی آفرید.
منطق‌الطیر داستان مرغانی است که به طلب سیمرغ در سایه‌ی هدایت هدهد سفری پرمخاطره را آغاز می‌کنند. بسیاری از آن‌ها در میانه‌ی راه درمی‌مانند. گروهی پاپس می‌کشند و گروهی جان می‌سپارند. در انتها سی مرغ باقی می‌ماند که همان سیمرغ موعود است. گویی تنها سفری لازم بود که به این معرفت دست یابند و سیمرغ وجود خود را بازشناسند. شرح این سفر عرفانی و پیمودن هفت وادی طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر از زبان پرجاذبه‌ی عطار شاهکاری جاودانه را برای دوستداران ادبیات عرفانی پارسی به‌یادگار گذاشته است.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
مختارنامه؛ مجموعه آثار عطار جلد ۵
مختارنامه؛ مجموعه آثار عطار جلد ۵
نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
انتشارات: انتشارات سخن
مختارنامه مجموعه رباعیات عطار نیشابوری است. کتابی که به گفته‌ی خود عطار به ترغیب دوستانش گردآوری شده‌است. رباعیات عطار را از مهم‌ترین و قوی‌ترین نمونه‌های فارسی سروده‌شده در این قالب دانسته‌اند. مختارنامه پنجاه باب دارد و هر باب موضوعی متفاوت. گستردگی موضوعات کتاب و تنوع آن‌ها بی‌نظیر است. گستره‌ای که از توحید تا صفت خط و خال معشوق را در برمی‌گیرد.
گفتم دل و جان در سر کارت کردم
هر چیز که داشتم نثارت کردم
گفتا تو که باشی که کنی یا نکنی
کان من بودم که بی‌قرارت کردم
مختارنامه همچون گلستانی است که از هر رنگی گلی دارد. عطار نیشابوری به زبان جذاب رباعی گاهی از ناز و بی‌وفایی معشوق شکوه می‌کند و گاهی از میان خون رفتن می‌گوید.
گر مرد رهی میان خون باید رفت
وز پای فتاده سرنگون باید رفت
تو پای به راه در نه و هیچ مپرس
خود راه بگویدت که چون باید رفت
مصیبت نامه
مصیبت نامه
نویسنده: محمدرضا شفیعی کدکنی
انتشارات: انتشارات سخن
مصیبت‌نامه اثر منظوم دیگری از عطار نیشابوری در قالب مثنوی است. این مثنوی عرفانی شامل ۴۰ مقاله و ۳۴۷ حکایت است. مصیبت‌نامه شرح سفر آفاقی سالک و جستجو‌گری اوست. او تمام کائنات را می‌پیماید تا پاسخ پرسش خود را بیابد. از جماد و نبات گرفته تا عرش و کرسی او را به یک منزل رهنمون می‌شوند. او پاسخی جز وجود خود برای این پرسش نمی‌یابد. برخی وجه تسمیه‌ی این اثر را مصائبی می‌دانند که سالک در مسیر جستجوی حقیقت می‌بیند. مصیبت‌نامه را در کنار منطق‌الطیر از آثار سترگ عرفانی فارسی به‌شمار می‌آورند.
تذکره‌الاولیاء
تذکره‌اولیاء کتاب منثور عطار نیشابوری در شرح حال اولیاء الاهی و بزرگان تصوف است. این نثر عرفانی کهن فارسی مشتمل بر یک مقدمه و ۷۲ باب است. مخاطبان این اثر درخشان و جذاب تنها مشتاقان ادبیات عرفانی نیستند؛ به قول استاد شفیعی کدکنی: «تذکره‌الاولیاء کتابی است که به دو گونه می‌توان آن را خواند: هم مثل کتاب حسین کرد قابل خواندن است هم به‌مانند تراکتاتوس ویتگن اشتاین» . تذکره‌الاولیاء پر از حکایات و عبارات دل‌نشین و نغز است که این کتاب را به اثری خواندنی و جذاب تبدیل کرده‌است. محبوبیت تذکره‌الاولیاء در جهان اسلام باعث شد، فرهیختگان مسلمان از قدیم‌الایام در ترجمه‌ی این اثر ارزشمند بکوشند. این کتاب به زبان‌های عربی، ترکی و اردو ترجمه شده و گزیده‌هایی از آن به زبان انگلیسی نیز برگردانده شده‌است.
درگذشت عطار نیشابوری
سرنوشت عطار در میانه‌ی دو جنگ رقم خورد. ابتدایش حمله‌ی خونبار غزها بود و انتهایش تهاجم وحشیانه‌ی مغول‌ها. مغولان خرابی به‌بار آمده از آشوب غزها را تکمیل کردند و آنچه از آبادی در نیشابور باقی مانده‌بود به نابودی کشاندند. عطار نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین قربانیان این هجمه‌ی خانمان‌سوز بود. او را که مویی در معرفت‌بخشی و تعلیم مردمان سفید کرده‌بود، با قساوت تمام به‌قتل رساندند. کتاب‌های عطار اما پیش از این واقعه در مناطق مختلف پارسی‌زبان پخش شده‌بود و از گزند مغولان محفوظ ماند. میراث به‌جامانده از عطار برای قرن‌ها روشنی‌بخش محفل عارفان و درس‌آموز ادبا و سخن‌دانان بوده‌است.
ز عشقت سوختم ای جان کجایی
بماندم بی سر و سامان کجایی
نه جانی و نه غیر از جان چه چیزی
نه در جان نه برون از جان کجایی
ز پیدایی خود پنهان بماندی
چنین پیدا چنین پنهان کجایی
هزاران درد دارم لیک بی تو
ندارد درد من درمان کجایی
چو تو حیران خود را دست گیری
ز پا افتاده‌ام حیران کجایی
ز بس کز عشق تو در خون بگشتم
نه کفرم ماند و نه ایمان کجایی
بیا تا در غم خویشم ببینی
چو گویی در خم چوگان کجایی
ز شوق آفتاب طلعت تو
شدم چون ذره سرگردان کجایی
شد از طوفان چشمم غرقه کشتی
ندانم تا درین طوفان کجایی
چنان دلتنگ شد عطار بی تو
که شد بر وی جهان زندان کجایی
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
41,762 بازدید
بستن تبلیغ
محمدرضا نیکخواه
اشتراک
ورود
3 دیدگاه ها
قدیمی ترین
