معرفی و نقد کتاب دو قرن سکوت

89,993 بازدید

دو قرن سکوت، روایتی است از آنچه بر سرزمینی کهن و مردمانش رفته است، بازتاب فرازها و فرودهای کشور و قلمرویی که تا قرن‌ها بعد دیگر به نام یکپارچه‌ی ایران خطاب نشد. درباره‌ی فروپاشی حکومت دیرینه‌ی ساسانیان که با غلبه‌ی یک آیین و اعتقاد الهی اتفاق افتاد تا زمان برآمدن طاهریان که اولین حکومت نیمه‌مستقل ایرانی را به وجود آوردند، مورخان و نویسندگان بسیار گفته و نوشته‌اند. نویسندگانی که سهوا یا عمدا از کنار وقایعی بسیار مهم و آینده‌ساز در طی این دو قرن یعنی قرون اول و دوم اسلامی گذشته‌اند یا بسیار خلاصه به آن حوادث تاریخی و اجتماعی پرداختند. کتاب دو قرن سکوت، از آن دسته کتاب‌هایی است که به همان سکوت نویسندگان درباره‌ی وقایع آن دوره‌ی حیاتی و بنا به نوشته‌ی نویسنده به سکوت زبان و ادب پارسی و دلایل آن می‌پردازد.

اگر به ژانر تاریخی علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم دیگر کتاب‌های تاریخی طاقچه را نیز مشاهده کنید.

خلاصه کتاب دو قرن سکوت

دو قرن سکوت روایت دو قرن سلطه‌ی اعراب بر ایرانیان است. کتاب از دوران ساسانیان شروع به روایت می‌کند و دلایل زوال این دولت و آنچه بعد از ساسانیان بر سر ایران آمد را شرح می‌دهد. در واقع این کتاب شرحی است از دو قرن اول اسلام از حمله‌ی اعراب تا ظهور دولت طاهریان. در این دو قرن اعراب بر ایران حکومت کردند و هنر و فرهنگ و زبان فارسی را به انزوا بردند. زرین‌کوب حوادث بعد از ورود اعراب به ایران و نحوه‌ی واکنش مردم به آن‌ها را به تصویر می‌کشد و از دو قرنی می‌گوید که ایران و زبان فارسی غرق در سکوت داشت هویت خود را می‌باخت. دوران حکومت بنی‌امیه، قیام‌های مبارزان ایرانی و تاثیر این قیام‌ها در تولد دوباره‌ی زبان فارسی، آیین‌های تازه و نهضت‌هایی مثل سپیدجامگان و سرخ‌جامگان نیز از مواردی است که زرین‌کوب در کتاب به آن‌ها پرداخته است. کتاب شامل ۱۰ فصل است به نام‌های فرمانروایان صحرا، طوفان و ریگ، آتش خاموش، گمشده، درفش سیاه، در آن سوی جیحون، شهر هزار و یک‌شب، بانگ رستاخیز، جنگ عقاید و پایان یک شب.

نقد کتاب دو قرن سکوت

بیراه نیست اگر کتاب دو قرن سکوت را یکی از پرحاشیه‌ترین آثار نوشته‌شده فارسی بدانیم. ضمن اینکه کتاب در سعی و تلاشش برای حفظ تاریخ ایران و پرداختن به فرهنگ و زبان فارسی بسیار قابل احترام است، از نظر منتقدان و پژوهشگران تندروی‌ها و اغراق‌هایی در دلش دارد. مرتضی مطهری در کتابی لحن دو قرن سکوت و تندی و صراحت بیش از حدش را مورد انتقاد قرار داده و اظهار داشته که ظهور دانشمندان ایرانی در این دوره نشان می‌دهد ایران آن طور که در کتاب دو قرن سکوت روایت شده، تحت سلطه نبوده است. همایون کاتوزیان هم در نقدی بر این کتاب نوشته اگرچه زبان فارسی در این دوران کمرنگ شده بود، اما بین ایرانیان کماکان رواج داشت و نمی‌شود گفت اعراب زبان فارسی را نابود کرده بودند. به طور کلی نقدها بر این کتاب شامل دیدگاه بسیار ملی‌گرایانه و حتی گاه متعصب نویسنده است، باوجوداین، هیچکس منکر این مسئله نیست که کتاب دو قرن سکوت در تاریخ ایران جایگاه خودش را دارد و برای هر ایرانی اثر مهم و تاثیرگذاری است.

بستن تبلیغ

درد دل استاد زرین کوب با دو قرن سکوت

«…. اما از آنچه نوشتم بعضی به شدت مایه آزارم شد… دو قرن سکوت، از تو بیش از همه آزار کشیدم، یادت هست… یادت هست؟ در سرنوشت تو این بود که بارها در پیچ و خم راه هایت با سوء ظن و سوء تفاهم برخورد کنی. اگر در وجودت چیزی خلاف حقیقت هست از خدا می خواهم خلق را از گزند آن در امان دارد و اگر جزیی از حقیقت هست، امید هست با سوء تفاهم عاری از منطق مواجه نشوی.»

معرفی استاد عبدالحسین زرین‌کوب

رسم بر این است که معرفی مشاهیر و بزرگان علمی و فرهنگی با بیان نام و سوابق خانوادگی آن‌ها آغاز و سپس به فعالیت‌ها و آثارشان پرداخته می‌شود. شاید این قبیل معرفی‌ها برای آن باشد که می‌خواهیم از صحت و سقم اطلاعات نویسنده و آنچه به ما ارائه می‌دهد مطمئن شویم و از اثر او به عنوان یک منبع و مدرک درست استفاده کنیم. اما عبدالحسین زرین‌کوب نیازی به مقدمه‌گویی‌ها ندارد.

عبدالحسین زرین‌کوب زبان تاریخ ایران است؛ راوی فلسفه‌ی ژرف تصوف، مولوی‌شناس و مترجمی زبردست. برای پی‌بردن به دانش و احاطه‌ی او به موضوعات مورد تحقیقش، تنها باید نگاهی به کتاب‌هایش انداخت. بدین ترتیب، چهره‌ای از مردی عاشق وطن و فرهنگ و تمدن دیرپای آن به‌دست می‌آید که با شوقی باورنکردنی همچون دوران کودکی‌اش در پی کسب حقیقت و انتقال آن است.

عبدالحسین زرین‌کوب دانش‌آموخته‌ی دارالفنون است؛ یکی از آن جوانانی که ثمره‌ی نهالی بودند که با دست‌های امیرکبیر کاشته شد. عشق به خواندن و دانستن و شناخت تاریخ از کودکی در او جوانه زده بود. می‌توان گفت که او تاریخ را با شاهنامه شناخت. در کودکی بسیار اتفاقی شاهنامه فردوسی به دست او می‌افتد، عبدالحسین که شیفته‌ی تصاویر کتاب می‌شود، خود را در میان قفسه‌های داروخانه پدربزرگ پنهان می‌کند. داروخانه تعطیل و در به روی او بسته می‌شود. عبدالحسین در خلوت به خواندن شاهنامه مشغول می‌شود. درحالی‌که تمام خانواده و پلیس به دنبال او می‌گشتند، او غرق در شاهنامه بود تا خوابش برد. بعدها او تنبیه شد، اما تحمل تنبیه، رسیدن به شاهنامه‌ای بود که پدربزرگ برایش خرید. این آغاز راهی بود که تا پایان عمر وی ادامه یافت.

زرین‌کوب پس از دبیرستان کار معلمی را همزمان با تحصیل آغاز کرد و در نهایت در ۱۳۳۴ پس از دفاع از پایان‌نامه‌ی دکتری خود، موفق به اخذ دکترای رشته ادبیات از دانشگاه تهران شد. چیزی نگذشت که به‌عنوان دانشیار، کار تدریس در دانشگاه تهران را آغاز کرد. از این زمان مرحله‌ای دیگر در زندگی او آغاز می‌شود، آن مرحله‌ای که او بسیار جدی‌تر از سابق هم‌زمان با تدریس به تحقیق و نوشتن مشغول شد. در همین دوران، زرین‌کوب علاوه بر تدریس در دانشسرای عالی و دانشکده‌ی هنرهای دراماتیک، از حدود ۱۳۴۱ در عین حال به تدریس در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و پاکستان و همچنین در دانشگاه‌های کالیفرنیا و پرینستون مشغول بود. این در حالی بود که او ساعتی از تحقیق و نوشتن دست برنمی‌داشت.

استاد بعد از انقلاب و در ۱۵ سال آخر عمرش، نزدیک به ۱۰ یا ۱۵ جلد کتاب نوشتند، آثاری که برخی از آنها با نهایت تاسف بنا به گفته‌ی برادر استاد، مفقود شده‌اند. عبدالحسین زرین‌کوب، این استاد بزرگ و عاشق ایران در نهایت در سن ۷۷ سالگی در شهریور ۱۳۷۸ در تهران درگذشت.

کتاب دو قرن سکوت را در یادداشت «معرفی کتاب‌های ممنوعه» هم معرفی کردیم. پیشنهاد می‌کنیم این یادداشت را هم بخوانید.

چرا دو قرن سکوت؟

همانطور که اشاره شد، کتاب دو قرن سکوت بررسی و تحقیقی است درباره‌ی وقایع سیاسی و اجتماعی ایران از ورود اسلام به ایران تا تشکیل حکومت طاهریان. ما می‌دانیم خلاف نامی که برای کتاب انتخاب شده است، این دوران، دورانی حساس و بسیار پر تنش همراه با قیام‌ها و ایستادگی‌های ایرانیان در برابر خلفای بنی‌امیه و عباسیان بوده است. زرین‌کوب خود معتقد است سکوت مورد نظر او نه سکون و خاموشی مردمان بلکه خاموشی خواسته یا ناخواسته‌ی زبان فارسی و سکوت محققان درباره‌ی حقایق این بازه‌ی زمانی است.

گفتار خود استاد این است: چرا نام کتاب را دو قرن سکوت گذاشتم و نه دو قرن آشوب و غوغا؟… چون در طی این دو قرن زبان ایرانی خاموشی گزیده بود و سخن خویش جز بر زبان شمشیر نمی‌گفت؟

تفکر و اندیشه استاد درباره‌ی نام کتاب هرچه بود، این عنوان موضوع مجادلت‌ها و جبهه‌گیری‌های بسیار در میان مورخان و اندیشمندان شد.

دو قرن سکوت

نویسنده: عبدالحسین زرین‌کوب

انتشارات: انتشارات سخن

خرید کتاب

در سال ۱۳۳۰ پاورقی که پیش از آن در نشریه‌ی مهرگان و در اوج تفکرات ملی‌گرایانه به چاپ رسیده بود، در قالب کتابی مستقل تحت عنوان دو قرن سکوت، به چاپ رسید. کتاب بسیار سریع نایاب شد و چاپ اول آن به پایان رسید. درخواست ناشر برای چاپ دوم با مخالفت استاد همراه بود. وی تصمیم گرفته بود تحقیقی دوباره بر آنچه نوشته بود انجام دهد. ۵ سال وقت صرف تحقیق شد. بالاخره در اردیبهشت ۱۳۳۶ کتاب بار دیگر از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می‌شود. او در مقدمه‌ی جدید نگاه خود به تاریخ برداشت‌هایش در چاپ اول را مورد انتقاد قرار می‌دهد و می‌نویسد در چاپ اول «هر آنچه سخن‌شناسان و خرده‌گیران در باب چاپ سابق گفته بودند هر چه را وارد دیدم به منت پذیرفتم و در آن نظر کردم. در جایی که سخن از حقیقت‌جویی است چه ضرورت دارد من بیهوده از آنچه سابق به خطا پنداشته‌ام، دفاع کنم.»
او صراحتا اعلام می‌کند که تحت تاثیر جریان‌های سیاسی زمانه و خامی جوانی و احساسات میهن‌پرستانه، نتوانسته حقایق حمله اعراب و شکست ایرانیان را نشان دهد. از جمله مباحثی که زرین‌کوب در چاپ اول بدان اشاره کرده و موجبات اعتراض قرار گرفته بود، داستان کتاب‌سوزی توسط مسلمانان بود.
از آن زمان به بعد نویسنده دیگر تغییری در محتوای کتاب نداد. در آغاز انقلاب انتشارات جاویدان همان نسخه‌ی تصحیح‌شده را به چاپ رساند. این بار کتاب تنها یک هفته در کتابفروشی‌ها دیده شد، چراکه تمامی نسخه‌های آن جمع‌آوری و خمیر گشت، اما این صورت ماجرا بود و کتاب به صورت زیراکس و افست و البته در خفا به وسیله افراد مختلف چاپ و در بازار کتاب‌های ممنوعه، کتاب ۴۰ تومانی تا ۷ هزار تومان به فروش رسید.

دو قرن و ده دهه

این کتاب پر ماجرا که در ابتدای چاپ برخی آن را تبلیغی به نفع ایران باستان و پر رنگ نشان‌دادن تاریخ قبل از اسلام می‌دانستند، پس از انقلاب سکوتی برای ۲ دهه را تجربه کرد و در نهایت ۲۰ سال پس از انقلاب مجوز قانونی برای چاپ کتاب صادر شد. نشر سخن که متولی این کار شده بود، چاپ نهم کتاب را با تفاوتی قابل تامل منتشر کرد.

نقد استاد مطهری بر کتاب دو قرن سکوت

از جمله معروف‌ترین آثار استاد مطهری که همچنان مورد استناد و بحث قرار دارد، کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام است. دکتر مطهری در بخشی از کتاب نقدی دارد بر مطالب دو قرن سکوت. نقدی که بیشتر نگاه زرین‌کوب به چگونگی ورود اسلام به ایران را در برمی‌گیرد. در آن زمان و پس از آن بسیاری تلاش کردند تا این دو متفکر بزرگ را در مقابل یکدیگر قرار دهند و تضاد آن‌ها را در برخی مطالب کتاب را به مخالفتی گسترده‌تر بکشانند، اما شواهد نشان‌دهنده‌ی آن است که این نقد تنها گفت‌وگو و بحث دو عالم تاریخ و فلسفه‌ی اسلامی با یکدیگر بوده است. دکتر روزبه زرین‌کوب در نزدیکی این اساتید با یکدیگر می‌گوید:

«به نظر من تقابلی در نظرگاه این دو استاد وجود ندارد، آن‌ها از دوستان نزدیک یکدیگر بودند و تا یک هفته قبل از شهادت آیت‌الله مطهری، ایشان در منزل مرحوم زرین‌کوب بودند و با هم مجالست داشتند. این اختلاف سلیقه هیچ‌گاه آن‌ها را در تقابل با یکدیگر قرار نداد و حسن همنشینی آن‌ها را زیر سوال نبرد.

این نقد همان تفاوت چاپ نهم کتاب توسط نشر سخن بود با چاپ‌های قبلی. نقدی که با اجازه‌ی دکتر زرین‌کوب در ابتدای کتاب به چاپ رسید.

چرا باید کتاب دو قرن سکوت را خواند؟

هرچه بود کتاب دو قرن سکوت، اثری بود پر مناقشه و حواشی بسیار. کتابی که شاید امروزه نیز همچنان نیازمند تحقیق و بررسی است. بی‌تردید مطالعه‌ی دو قرن سکوت با ما همان می‌کند که شاید هدف اصلی زرین‌کوب بوده؛ یعنی نگاهی دوباره به ایران و حوادث و وقایع آن از آغاز شکل‌گیری تا زمان حاضر. کتاب ما را وادار می‌کند که خود دست به تحقیق زده تلاش کنیم تا حقایق را بشناسیم و ایران اسلامی‌مان را بهتر درک کنیم.

درباره کتاب صوتی دو قرن سکوت

کتاب صوتی دو قرن سکوت به‌تازگی به صورت قانونی منتشر شده است. این کتاب را انتشارات آوانامه با گویندگی اکرم پریمون گویا کرده است. بخش زیادی از کتاب‌های تاریخی این نشر را اکرم پریمون با مهارت خاص خود خوانده است.

بخشی از کتاب صوتی دو قرن سکوت را بشنوید.