نویسنده: بزرگ علوی
انتشارات: انتشارات نگاه
رمان «چشمهایش»، نوشتهی بزرگ علوی، یکی از شاخصترین آثار اجتماعی، سیاسی، عاشقانه و معمایی ادبیات معاصر است. نویسنده در این کتاب، با پیوندزدن سیاست، عشق و هنر، تصویری ماندگار از سرگذشت روشنفکران ایرانی ارائه کرده و فضای اختناق زمانه را برای مخاطبان ترسیم میکند. این کتاب به کوشش انتشارات نگاه به چاپ رسیده است.
داستان با روایت ناظم یک مدرسهی هنری آغاز میشود. او سالهاست که شیفتهی استاد ماکان و نقاشیهای او شده و زندگی حرفهاش را وقف نگهداری از آثار او کرده است. در میان نقاشیهای استاد ماکان، تابلویی به نام «چشمهایش» وجود دارد که چشمان زنی اغواگر و فریبنده را به مخاطب نشان میدهد. این تابلو که هیچ سنخیتی با سایر نقاشیهای استاد ندارد، ناظم مدرسه یا در واقع، راوی رمان را بر آن میدارد که به جستوجوی صاحب این چشمان برود.
راوی با جستوجوی بسیار، با زنی به نام فرنگیس روبهرو میشود که به نظر میرسد همان صاحب زیباروی «چشمها» باشد. او فرنگیس را ترغیب میکند که در ازای بازگوکردن خاطرات خود با استاد ماکان، تابلوی چشمهایش را در اختیار او قرار بدهد. از اینجا به بعد، فرنگیس روایت را به دست میگیرد و چهرهی تازهای از استاد ماکان را به ناظم مدرسه و مخاطبان کتاب نشان میدهد.
مخاطب که تا قبل از این، صرفاً چهرهی هنری و سیاسی استاد ماکان را شناخته بود، در خلال روایتهای فرنگیس، با زندگی عاشقانهی ماکان نیز آشنا میشود. در ادامه، نهتنها زندگی ماکان، بلکه سرگذشت فرنگیس و ناکامیهای او نیز روایت میشود. به عبارت دیگر، شخصیت ماکان کمی رنگ میبازد و سایر شخصیتها، مانند فرنگیس و خانوادهاش، همینطور آقا رجب و مبارزان سیاسی دوران پهلوی فرصت آن را پیدا میکنند که خود را به مخاطب نشان بدهند.
رفتهرفته همانطور که با خاطرات فرنگیس پیش میرویم، به تناقضهای درونی استاد ماکان پی میبریم؛ هنرمندی که میخواهد مانند تمامی انسانها طعم عشق را بچشد، اما مسئولیتهای اجتماعی موجب میشوند از خود و نیازهای درونیاش غافل بماند. همچنین با شخصیتهای مرفه و ثروتمندی مواجه میشویم که در زندگی دچار پوچی شدهاند و نه برای بهبود جامعه و نه برای سروسامان دادن به زندگی خود قدمی برنمیدارند.
داستان تا جایی ادامه پیدا میکند که کمکم تکههای گمشدهی پازل شخصیت ماکان پیدا میشوند و مخاطب به تصویر کاملی از روشنفکران دوران معاصر و آرمانهای آنها دست پیدا میکند. همچنین تابلوی «چشمهایش» نیز رنگوبوی دیگری به خود میگیرد و معنای تازهای مییابد.
در ادامه، جنبههای مثبت و منفی رمان چشمهایش را بهطور خلاصه بیان میکنیم.
از میان نقاط قوت کتاب چشمهایش میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
نقاط ضعف کتاب چشمهایش را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد:
برای آشنایی بیشتر با رمان چشمهایش و درک وقایع آن لازم است در وهلهی اول، شخصیتهای کلیدی این رمان را بهخوبی بشناسید. با دقت به توضیحات زیر، ارتباط میان شخصیتهای رمان و نقش نمادین آنها برایتان روشنتر خواهد شد.
بخشی از کتاب صوتی چشم هایش را بشنوید.
چشم هایش
نویسنده: بزرگ علوی
گوینده: آرمان سلطانزاده
انتشارات: آوانامه
رمان چشمهایش بر تقابل میان عشق شخصی و مسئولیتهای اجتماعی تأکید دارد و تصویری دقیق و پرجزئیات از زندگی هنرمندان مبارز در دوران رضاشاه ارائه میدهد. درونمایهی اصلی رمان را «مبارزه علیه استبداد» و «حفظ آرمانهای سیاسی و اجتماعی» تشکیل میدهند. نویسنده بهروشنی نشان میدهد که فشارها و محدودیتهای اجتماعی میتوانند زندگی شخصی و روابط عاشقانه را هم به نابودی بکشانند.
هنر، بهویژه هنر نقاشی، در این رمان حضور بارز و نمادینی دارد. تابلوهای ماکان در عین حال که احساسات او را بازتاب میدهند، مانند ابزاری هستند که ماکان برای مقاومت و اعتراضهای سیاسی و اجتماعی به آنها روی میآورد. نگاه هنرمندانه و نمادین به «چشمها»، در این رمان، خبر از تنش درونی ماکان میدهد. تنشی که میان خواستههای فردی او و آرمانهای اجتماعیاش به وجود آمده است.
دهههای ۱۳۱۰ و ۱۳۲۰ و سالهای حکومت رضاشاه، بستر تاریخی این رمان را میسازند. جریانها و وقایع اصلی رمان نیز حول محور تحولات سیاسی و اجتماعی آن دوران بیان شدهاند. در عین حال، پیامهای اصلی کتاب نیز بر مبارزه با استبداد حکومت رضاشاه، محدودیتهای سیاسی و سرکوب مخالفان حکومت تمرکز دارند. در حقیقت، بستر زمانی چشمهایش، نهتنها فضای تاریخی آن را نشان میدهد، بلکه خمیرمایهی آن را نیز تشکیل میدهد؛ بهگونهای که اگر بافت تاریخی رمان را از آن بگیریم، بخشهای اصلی آن از بین میروند و بخشهای دیگر آن نیز بیمعنا خواهند شد.
در این رمان، با طبقات اجتماعی مختلف و تضادهای آنها مواجه میشویم. از طرفی، با هنرمندی رویارو خواهیم شد که فرزندان نوکرش را به اندازهی فرزندان خود دوست دارد و زندگی هنریاش را وقف مبارزات اجتماعی میکند و از طرف دیگر، به وجود اشرافزادههایی پی میبریم که درد مردم و فقر جامعه برایشان کوچکترین اهمیتی ندارد. کنار هم قرار دادن این شخصیتها، تصویری متناقض اما واقعی از ایران دوران پهلوی نشان میدهد.
نوع فضاسازی چشمهایش نقش کلیدی در پرداخت داستان و همینطور بازنمایی شخصیتهای آن دارد. بخش عمدهای از ماجراهای آن در شهر تهران رخ میدهند، بااینحال، گاهی نیز مخاطب را با خود به کرج یا حتی کشورهای اروپایی میبرند. ازآنجایی که بدنهی اصلی رمان در سالهای حکومت رضاشاه میگذرد، فضاسازیهای نویسنده نیز بافت اجتماعی همین دوره را برای مخاطبان منعکس میکند. فضاهای شهری، معماری، نشان دادن محلهها، محیط خانهها، فضاهای هنری و… بستر مکانی این رمان را تشکیل میدهند و بهخوبی اختلافات طبقات اجتماعی آن دوران را برای خوانندگان ترسیم میکنند.
میدانیم که بخش گستردهای از رمان ارتباط مستقیمی با هنر و آثار هنری دارد. به همین علت، لوکیشنهای هنری، مانند آتلیه و کلاسهای نقاشی و همچنین فضای آکادمیک هنری در این کتاب حضور پررنگی دارند.
پیامهای اصلی کتاب چشمهایش و محورهای اخلاقی آن را در ادامه مشاهده میکنید.
چشمهایش آمیزهای است از ژانرهای مختلف که در کنار هم این کتاب را به داستانی ماندگار بدل کردهاند. این رمان را میتوان در چهار دسته زیر قرار داد:
نویسنده برای نگارش این رمان از زبانی ساده و روان کمک گرفته است؛ بهطوری که درک داستان برای تمامی مخاطبان عام و خاص بسیار آسان خواهد بود. از سوی دیگر، لحن شاعرانهی بزرگ علوی و در عین حال، دقیق و تحلیلگرانهی او نیز در متن رمان جلوهی بارزی دارد. بهرهگیری نویسنده از نمادپردازی و همچنین توصیف جزئیات فضایی و روانشناختی موجب شدهاند رمان چشمهایش برای مخاطبان، هم جذاب باشد و هم آنها را به تأمل در مفاهیم عمیقی مثل «عشق» و «آرمانخواهی» دعوت کند.
برای آشنایی بیشتر با نوع قلم نویسنده و سبک نگارش او، یکی از سادهترین راهها این است که به فروشگاه طاقچه بروید و جملات معروف کتاب چشمهایش را بخوانید. مطالعهی این جملهها، تصویر دقیقتری از سبک نویسندگی علوی و حالوهوای رمان در اختیارتان قرار خواهد داد.
رمان چشمهایش از نگاه راوی سومشخص روایت میشود. البته نه راوی دانای کل، بلکه راوی محدودی که صرفاً ناظر اتفاقات است و اجازه میدهد شخصیتهای رمان، داستانشان را از زبان خودشان بازگو کنند. این رمان بهنوعی با روش «روایت در روایت» نوشته شده است. راوی اصلی، «ناظم مدرسه» است که به دنبال رازگشایی از تابلوی چشمهایش، با شخصیت دیگری به اسم فرنگیس آشنا میشود. از اینجا به بعد، فرنگیس، نقش راوی را به عهده میگیرد و بهعنوان راوی دوم، بدنهی اصلی رمان را برای مخاطبان روایت میکند.
علوی در کتاب چشمهایش از روایت خطیِ همراه با بازگشت به گذشته (فلشبک) بهره گرفته است. در حقیقت، شگرد اصلی او برای بیان وقایع داستان، استفاده از روش «خاطرهگویی» است که مخاطب را با خود به سالهای گذشته میبرد. همین رفتوبرگشت بین حال و گذشته و وجود دو راوی در داستان باعث میشود خواندن این رمان برای مخاطبان چالشبرانگیز و پرکشش خواهد کرد.
با کمی جستوجو میان نظرات خوانندگان، بهویژه کاربران طاقچه به این نتیجه میرسیم که چشمهایش با استقبال گستردهی مخاطبان مواجه شده است. بسیاری از خوانندگان آن را رمانی جذاب و گیرا دانستهاند که از همان صفحات ابتدایی کتاب، بهسرعت مخاطب را درگیر خود میکند.
فضای تاریخی و اجتماعی رمان و خفقان سیاسی آن نیز از نگاه خوانندگان پنهان نمانده است. برخی از مخاطبان بیان کردهاند که این فضا برایشان ملموس بوده و تصویری روشن و زنده از آن دوران را در برابر ایشان مجسم کرده است.
آنچه که بیش از همه توجه کاربران را به خود جلب کرده، شخصیت استاد ماکان است. مبارزات او در صحنهی اجتماع و سیاست، همینطور دلدادگیهای او و فرنگیس، برای مخاطبان جالب و پرکشش بوده است. در مقابل طرفداران این رمان، برخی نیز به جنبههای منفی آن اشاره کردهاند. این دسته از خوانندگان، سادگی ساختار روایی و نبودن پیچیدگی عمیق را نقاط ضعف آن میدانند.
بهطور کلی، چشمهایش از نگاه مخاطبان، هم جذاب بوده است و هم تصویر دقیقی از دوران پهلوی ارائه کرده؛ هرچند خالی از ایراد نبوده و میتوان انتقاداتی را به نوع روایت آن وارد کرد.
پس از انتشار رمان چشمهایش، جلال آلاحمد و پرویز ناتل خانلری، آن را مشابه مقالات حزبی دانستند و با آن به مخالفت برخاستند. علت آن هم رویکرد سیاسی و ایدئولوژیک رمان بود که با دیدگاههای اجتماعی و سیاسی زمانهی خود همخوانی نداشت.
حسین پاینده، یکیدیگر از منتقدانی است که توجه ویژهای به چشمهایش داشته است. او این رمان را برترین کتاب بزرگ علوی میداند؛ بهطوری که هیچیک از رمانها و آثار بعدی نویسنده نتوانستهاند به پای آن برسند. پاینده همچنین به نوع روایت چشمهایش اشاره کرده و معتقد است یکی از ویژگیهای شاخص آن وجود «چندصدایی» و بهره گرفتن از دو راوی برای روایت داستان است.
رمان چشمهایش یکی از نقاط روشن ادبیات معاصر است که توانسته راههای تازهای را به روی نویسندگان ایرانی باز کند. علوی با بهرهگیری از جریانهای مدرن روایت، ایجاد روایتی رازآلود و معمایی، واقعگرایی روانشناختی و… مسیر نویسندگی را برای نویسندگان پس از خود هموارتر کرده است و بهنوعی یکی از پیشروان ادبیات معاصر فارسی به شمار میآید.
هرچند بزرگ علوی فرصت چندانی برای «نویسنده شدن» نداشت و آنطور که باید، نتوانست جایگاه خود را بهعنوان یکی از نویسندگان نسل اول ادبیات معاصر تثبیت کند، باوجوداین، کتاب چشمهایش گواهی بود که نوگرایی و خلاقیت او را هم به همنسلانش و هم به نویسندگان نسلهای بعد اثبات کرد.
رمان چشمهایش تاکنون به دو زبان ترجمه شده و در اختیار مخاطبان آنسوی مرزها قرار گرفته است. ترجمهی انگلیسی آن با عنوان «Her Eyes» به قلم نافیسی آقایی انجام شده است و نسخهی ایتالیایی آن نیز با نام «I suoi occhi» و با ترجمهی «Giulia Ansaldo» و «Christophe Balaÿ» در سال ۲۰۲۳ به مخاطبان ایتالیاییزبان ارائه شده است.
کتاب چشمهایش یکی از نمونههای درخشان رمانهای ایرانی است که هنر، عشق و سیاست را در بستری تاریخی و اجتماعی به یکدیگر پیوند میزند. ماجراهای آن حول شخصیت استاد ماکان، هنرمند و مبارز سیاسی، همینطور عشق او به بانوی زیبایی به نام فرنگیس شکل میگیرد. کشمکشهای درونی شخصیتها در فضای تیرهوتار دهههای ۱۳۱۰ و ۱۳۲۰ خورشیدی، در کنار نمادهای هنری و اجتماعی، پیکرهی اصلی این رمان را میسازند. اگر از طرفداران پروپاقرص رمان ایرانی هستید اما هنوز فرصت خواندن این رمان اجتماعی و عاشقانه را نداشتهاید، میتوانید همینحالا سری به سایت و اپلیکیشن طاقچه بزنید و خود را به تجربهای جذاب و بهیادماندنی مهمان کنید.
رمان چشمهایش واقعی نیست اما بافت اجتماعی و سیاسی آن واقعی است. به عبارت دیگر، شخصیتی به اسم استاد ماکان، همینطور فرنگیس و… شخصیتهایی خیالی هستند که نویسنده آنها را با الهام از زندگی روشنفکران و جامعهی ایرانی پدید آورده و در فضایی بر پایهی دهههای ۱۳۱۰ و ۱۳۲۰ خورشیدی ترسیم کرده است.
برخی از منتقدان به این نکته اشاره کردهاند که ممکن است علوی برای ساخت و پرداخت شخصیت استاد ماکان از زندگی نقاش مشهور، کمالالملک، همچنین از سرگذشت دکتر ارانی الهام گرفته باشد. اگرچه استاد ماکان در زندگی و روحیات خود به سایر مبارزان اجتماعی و سیاسی شباهت دارد، اما در حقیقت، شخصیتی خیالی است که از ذهن و تخیل بزرگ علوی سرچشمه گرفته است.
دانلود کتاب از اپلیکیشن طاقچه