گلستان سعدی

بنوشه فرهت

7,760 بازدید

سعدی معلم بی‌چون‌وچرای همه ماست. از همان کودکی با حکایت‌هایش خو گرفته و نکات ریز اخلاقی و آنچه باید باشیم و نباید باشیم را از او فراگرفته‌ایم. ابیات نغز و داستان‌های پرحکمتش بر سر زبان بزرگ‌ترهای ما و حتی نسل پیش از آنها بود و در کوچه و بازار هم نقل او را می‌شنیدیم. گاه حتی اگر پی ضرب‌المثلی را بگیریم به سعدی می‌رسیم که چه ساده اما پرمایه مفهومی را در بیت و یا مصرعی برای ما بازگو کرده است. در این یادداشت درباره ویژگی های گلستان سعدی گفته‌ایم.

پیشنهاد می‌کنیم یادداشت «نگاهی به زندگی و آثار سعدی» را هم بخوانید.

آثار سعدی دارای مخاطب انسانی است

سعدی نقش پررنگی نه‌تنها در آموزش که در پرورش ما دارد و کیست که وام‌دار این استاد سخن‌پرور نباشد؛ او که بهترین وصف برای آثارش سهلِ ممتنع بودن آنهاست. کافی است اندکی از این آثار را خوانده باشیم تا این وصف دکتر شفیعی کدکنی در باب آثار سعدی که گفته است «آثار سعدی دارای مخاطب انسانی است» برای ما به‌وضوح مشخص شود. سعدی جامع و کاملا انسانی می‌نویسد و آنچه در ابیات و حکایاتش آمده همگی برخاسته از یک زندگی روزمره و قابل‌ادراک برای همه اشخاص است.

جوهر اگر در خلاب افتد، همچنان نفیس است و غبار اگر به فلک رسد، همان خسیس. استعداد بی تربیت دریغ است و تربیت نامستعد ضایع. خاکستر نسبی عالی دارد که آتش جوهر علویست ولیکن چون به نفس خود هنری ندارد، با خاک برابر است و قیمت شکر نه از نی است که آن خود خاصیت وی است.

چو کنعان را طبیعت بی‌هنر بود/ پیمبرزادگی قدرش نیفزود

هنر بنمای اگر داری نه گوهر/ گل از خار است و ابراهیم از آزر

باب های گلستان سعدی

گلستان سعدی علاوه بر دیباچه شامل هشت باب است که «سیرت پادشاهان»، «اخلاق درویشان»، «فضیلت قناعت»، «فواید خاموشی»، «عشق و جوانی»، «ضعف و پیری»، «تاثیر تربیت» و «آداب صحبت» نام دارند. حکایات سعدی در حین موجز بودن سرشار از پند هستند. او استاد خلاصه گفتن است و گاه حتی در یک جمله تمام معنا را به خواننده منتقل می‌سازد چنانکه:

صیاد بی‌روزی ماهی در دجله نگیرد و ماهی بی اجل در خشک نمیرد.

و یا:

ای طالب روزی بنشین که بخوری و ای مطلوب اجل مرو که جان نبری.

در ادامه جمله پیشین دو بیت در گلستان سعدی در تکمیل آورده است که:

جهد رزق ار کنی و گر نکنی/ برساند خدای عزوجل

ور روی در دهان شیر و پلنگ/ نخورندت مگر به روز اجل

و نیز آنجا که چنین گفته است که:

اگر شب‌ها همه قدر بودی، شب قدر بی‌قدر بودی.

گر سنگ همه لعل بدخشان بودی/ پس قیمت لعل و سنگ یکسان بودی

سعدی قصه‌گو!

و این شیوه اوست که حکایاتش را با ابیاتی عجین می‌سازد. گلستان سعدی آمیخته از داستان و حکایت است. اگرچه درون همان داستان‌ها هم گاه پند و اندرزی نهفته است اما سعدی قالب داستان را برای بیان آن موضوع انتخاب کرده است. در کل اما می‌توان گفت که نغز و شیرین بودن آنهاست که سبب شده تا نسل به نسل و دهان‌به‌دهان نقل شوند و تا به امروز ماندگار باشند:

معصیت از هر که صادر شود ناپسندیده است و از علما ناخوب‌تر که علم سلاح جنگ شیطان است و خداوند سلاح را چون به اسیری برند شرمساری بیش برد.

عام نادان پریشان‌روزگار/ به ز دانشمند ناپرهیزگار

کان به نابینایی از راه اوفتاد/ وین دو چشمش بود و در چاه اوفتاد

و یا:

دوستی را که به عمری فرا چنگ آرند/ نشاید که به یک‌دم بیازارند.

سنگی به چند سال شود لعل پاره‌ای/ زنهار تا به یک‌نفسش نشکنی به سنگ

یا آنجا که در گلستان سعدی آمده:

بی‌هنران، هنرمند را نتوانند که بینند همچنان که سگان بازاری سگ صید را مشغله برآرند و پیش آمدن نیارند؛ یعنی سفله چون به هنر با کسی برنیاید، به خبثش در پوستین افتد.

کند هرآینه غیبت حسود کوته‌دست/ که در مقابله گنگش بود زبان مقال

شیوه‌ی روایت در حکایت‌های گلستان سعدی

سعدی در روایت‌هایش در گلستان گاه به شیوه‌ای معمولی و از ابتدا تا انتهای ماجرا پیش می‌رود و در میانه‌ها فرازوفرود دارد و جریان را برای مخاطب خود تعریف می‌کند اما در موارد اندکی به شیوه‌ای هیجان‌انگیزتر اوج ماجرا را در ابتدای آن قرار داده و داستانش را از همان نقطه اوج شروع می‌کند.

ساختار بسیاری از حکایات گلستان سعدی ترکیبی از مسائل اجتماعی و نکات اخلاقی است. او طنز را در قالب این حکایات و روایات ریخته و گاه حتی خواننده را در تمام طول داستان میخکوب می‌کند. سعدی استاد قرار دادن تضادها در مقابل هم و در یک روایت است. به‌خوبی از پس شرح و تفصیل هردو برآمده و به زیبایی هرچه‌تمام‌تر نتیجه‌گیری می‌کند. او از اینکه پند خود را به‌صورت مستقیم به روی مخاطب بیاورد واهمه‌ای ندارد، هرچند گاه اندرزهایش را در لفاف داستان می‌پیچد و همین‌طور که خواننده را پیش می‌برد آنها را در جان او می‌ریزد. استاد سخن مناظره را نیز می‌پسندیده و از این شیوه هم بهره برده است.

یک حکایت نمونه از گلستان سعدی

در یکی از حکایات گلستان سعدی آمده است که:

توانگر زاده‌ای را دیدم بر سر گور پدر نشسته و با درویش بچه‌ای مناظره در پیوسته که: صندوق تربت ما سنگین است و کتابه رنگین و فرش رخام انداخته و خشت پیروزه در او به‌کاربرده. به گور پدرت چه ماند خشتی دو فراهم آورده و مشتی دو خاک بر آن پاشیده؟!

درویش پسر این بشنید و گفت: تا پدرت زیر آن سنگ‌های گران بر خود بجنبیده باشد، پدر من به بهشت رسیده بود.

خر که کمتر نهند بر وی بار/ بی‌شک آسوده‌تر کند رفتار

مرد درویش که بار ستم فاقه کشید/ به در مرگ همانا که سبک‌بار آید

و آن که در نعمت و آسایش و آسانی زیست/ مردنش زین همه شک نیست که دشخوار آید

به همه حال اسیری که ز بندی برهد/ بهتر از حال امیری که گرفتار آید

پند و اندرزهای گلستان سعدی

سعدی در بسیاری مواقع پند و اندرز خود را در قالب داستانی نزدیک به‌واقع در گلستان پیش نظر خواننده می‌آورد:

پارسایی بر یکی از خداوندان نعمت گذر کرد که بنده‌ای را دست و پای استوار بسته عقوبت همی‌کرد. گفت: ای پسر همچو تو مخلوقی را خدای عز ّو جل اسیر حکم تو گردانیده است و تو را بر وی فضیلت داده شکر نعمت باری‌تعالی به‌جای آر و چندین جفا بر وی مپسند، نباید که فردای قیامت به از تو باشد و شرمساری بری.

بر بنده مگیر خشم بسیار/ جورش مکن و دلش میازار

او را تو به ده درم خریدی/ آخر نه به قدرت آفریدی

این حکم و غرور و خشم تا چند/ هست از تو بزرگ‌تر خداوند

ای خواجه ارسلان و آغوش/ فرمانده خود مکن فراموش

و یا آنجا که در گلستان سعدی گفته:

دو امیرزاده در مصر بودند. یکی علم آموخت و دیگر مال اندوخت. عاقبت‌الامر آن‌یکی علامه عصر گشت و این‌یکی عزیز مصر شد.

پس این توانگر به چشم حقارت در فقیه نظر کردی و گفتی: من به سلطنت رسیدم و این همچنان در مسکنت بمانده است.

گفت: ای برادر! شکر نعمت باری عزّ اسمه همچنان افزون‌تر است بر من که میراث پیغمبران یافتم یعنی علم و تو را میراث فرعون و هامان رسید یعنی ملک مصر.

من آن مورم که در پایم بمالند/ نه زنبورم که از دستم بنالند

کجا خود شکر این نعمت گزارم/ که زور مردم‌آزاری ندارم

سعدی که بوستان را به نظم سروده بود در گلستان راه نثر در پیش‌گرفته و بر بسیاری موارد نظمی را لابه‌لای این سطور به محتوا افزوده است. گاه ابیات در تکمیل متن روایت هستند و گاه همان موضوع را به زبانی موزون بیان می‌کنند. سعدی بیان آهنگین خود را در نثر نیز حفظ کرده و شاید همین نکته یکی از دلایل ماندگاری روایات و حکایات او باشد.

آشنایی گوته با آثار سعدی

دو تن در آشنایی گوته شاعر آلمانی با سعدی و آثارش موثر بوده‌اند. نخست «اوله آرئوس» که آثار سعدی را به آلمانی ترجمه کرده بود و دوم «گوتفرید هردر» که در ملاقاتی با گوته او را متوجه مواردی ازجمله سعدی می‌کند. گوته شخصیتی بوده که در توجهی که به آثاری از بزرگان ایرانی داشته، فرهنگ و زمینه فرهنگی موجود در ایران را نیز لحاظ کرده و تمام این آثار را در بستر موجود توجه می‌کرده است. همین امر درک او را از مسائل فراتر از درکی کرده که با خواندن یک یا چند اثر به دست می‌آمده است.

پژوهشگران بر این باورند که عشق به هم‌نوع و محبت به انسان و نیز جامع بودن رویکرد سعدی به موضوعات ازجمله دلایلی هستند که این شاعر توانسته بر دیگران تاثیرگذار باشد و آثارش جهانی شوند و فیلسوفان و متفکرانی از دیگر کشورها باوجود غریبه بودن با زبان فارسی به سراغ این آثار آمده و از آنها یاد کنند.

تصحیح‌های گلستان سعدی

در توضیح تصحیح‌های موجود از گلستان سعدی شاید بهتر این باشد که به کلام و توصیه اساتید مراجعه کنیم. دکتر محمدرضا ضیاء مشهورترین چاپ بوستان و گلستان سعدی را تصحیح مرحوم دکتر غلامحسین یوسفی دانسته‌اند که انتشارات خوارزمی آن را چاپ کرده است. ایشان برای افرادی که به دنبال معنا و مفهوم عبارات گلستان سعدی به هنگام خواندن آن هستند شرح گلستانِ خطیب رهبر از انتشارات صفی‌علی‌شاه را مناسب می‌دانند. از دیگر نسخ شرح مرحوم محمد خزائلی بر گلستان هم مورد تایید ایشان است.

‌

از گلستان بی خزان شیخ شیراز؛ گزیده گلستان سعدی

نویسنده: محمد شریفی

انتشارات معین

اطلاعات بیشتر و خرید

دکتر ضیا همچنین به افرادی که در پی نسخه‌ای جمع‌وجورتر هستند نسخه استاد جویا جهانبخش را توصیه کرده‌اند که گزیده‌ای از گلستان سعدی را شرح داده و در قطع جیبی و همراه با فایل صوتی به‌وسیلۀ نشر معین منتشرشده است.

‌

گلستان سعدی؛ تصحیح محمدعلی فروغی

نویسنده: شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی

انتشارات مرسل

اطلاعات بیشتر و خرید

یکی دیگر از شناخته‌شده‌ترین تصحیح‌های گلستان سعدی متعلق به محمدعلی فروغی است.

‌

نسخه‌های صوتی گلستان سعدی

در انتها و حالا که حرف به نسخه صوتی کشید شاید بد نباشد به معرفی دو نسخه صوتی گلستان هم که در طاقچه موجود و در دسترس شماست بپردازیم. طاقچه دو محصول صوتی از گلستان سعدی دارد که یکی با صدای احمد گنجی است.

بخشی از کتاب صوتی گلستان سعدی را بشنوید.

گلستان سعدی شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی

گوینده: الهام نامی

اطلاعات بیشتر و دانلود کتاب صوتی

به نظر می‌رسد بهره بردن از نسخ صوتی در روزگاری که وقت برای کارهای بی‌شماری که در پیش داریم کم می‌آوریم راهکاری مناسب است و چه بهتر از اینکه اثر صوتی‌ای که می‌شنویم از برترین آثار ادبیات فارسی باشد. نسخه‌ی صوتی دیگر از گلستان سعدی با صدای احسان چریکی است.

بخشی از کتاب صوتی گلستان سعدی را بشنوید.