دیوان حافظ
نویسنده: سلیم نیساری
انتشارات: انتشارات سخن
نگاهی به زندگی و آثار حافظ شیرازی
56,481 بازدید
نوشتن از حافظ شیرازی ازنظر من سخت‌ترین کار دنیاست که او چنان برای همه آشناست که در تمامی لحظات خوب و بد همه ما مردمان حضور دارد و چنان ناآشنا که گاه تفاسیری از اهل فن در باب اشعارش می‌شنویم که تابه‌حال حتی ذره‌ای از آنها از ذهن معمولی ما گذر نکرده است. حافظ خودش را تا درون خانه و ذهن و خلوت ما بالا کشیده و با اشعارش جهانی را رقم زده است که همه در آن حضور دارند؛ برخی به بهانه تفأل و برخی به بهانه‌هایی چون مستی و گاه به مستوری حتی. او به‌گونه‌ای است که هریک به‌اندازه وسع خود از چشمه زلال اشعارش بهره می‌بریم. از او بسیار گفته‌اند و همچنان وقتی دقت می‌کنی برخی هنوز به اکتشاف لایه‌های پنهان زندگی و آثارش مشغول‌اند؛ اشعارش را می‌کاوند بلکه وجهی از زندگی او را کشف کنند اما باز به در بسته می‌خورند که شعر خود در ذاتش پیچیدگی‌ها و گاه تضادهایی دارد که بر مشکل می‌افزاید؛ اما این حافظ که می‌شناسیمش و از او هیچ نمی‌دانیم کیست؟ در این یادداشت ابتدا بیوگرافی مختصری از حافظ ارائه می‌کنیم و پس از آن به آثار او می‌پردازیم. گفتنی است برای خرید نسخه الکترونیکی و صوتی کتاب‌های حافظ شیرازی می‌توانید به سایت طاقچه مراجعه کنید.
شناخت‌نامه و بیوگرافی حافظ
خواجه شمس‌الدین محمد که او را به حافظ می‌شناختند و می‌شناسیم شاعر سده هشتم است. او را به غزل‌هایش می‌شناسیم که در سرودن بسیار توانا بود. شاید این توضیح ضروری باشد که اگرچه از دید یک آشنا به فن شعر، با بررسی آثار شاعران می‌توان آنها را طبقه‌بندی کرده و در رده‌های مختلف عالی و پایین‌تر از آن جای داد اما به نظر می‌رسد همگان بر سر این ماجرا متفق‌القول هستند که حافظ در رده‌های بالایی این رده‌بندی قرارگرفته است. با همه این احوال او شاعری است که نه‌تنها ادیبان و اهل فن دوستش می‌دارند که در دل‌وجان مردم عادی نیز جایی مخصوص به خود دارد.
حافظ شیرازی از شعرایی است که بیشتر ما نسخه‌ای از دیوان او را در کتابخانه و یا حتی پیش دست خود و به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین کتاب‌هایی که روزانه به آنها سر می‌زنیم، داریم. بیش از ۱۷۰۰ نسخه خطی از این دیوان شناخت شده است و در روزگار مدرن و عصر دیجیتال چه بسیار نسخه‌ها که روزانه و به‌تبع همان نسخ، چاپ می‌شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
آنچه ما می‌دانیم این است که او قرآن را نیز از حفظ بوده و شاید به همین خاطر است که «حافظ» می‌خواندندش و خود نیز در سروده‌هایش گوشه‌ای به این ویژگی زده است که:
«عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ/ قرآن ز بر بخوانی در چهارده روایت»
پیشنهاد می‌کنیم اگر به شعر کلاسیک علاقه دارید، خواندن یادداشت «از فردوسی و شاهنامه و هر آنچه باید درباره‌ی آنها دانست» را از دست ندهید.
مِی و ساقی؛ استعاره یا واقعیت؟
با همه این احوال در شعرهایش کم از می و مطرب و ساقی نگفته که گرچه برخی همه اینها را اموری استعاری و در اصل مواضعی متعالی و مصداقی معنایی و تنه زده به عرفان ناب می‌دانند اما کم نیستند متخصصانی که دست کم برخی از این ابیات را با جنبه‌های معنوی مرتبط نمی‌دانند و اعتقادی دیگر دارند و جنبه‌های مادی را در این ابیات پررنگ‌تر می‌دانند.
حافظ ازنظر من گاه بسیار پیچیده و گاه ساده و بی‌پیچ‌وخم است و حالا که قرار شد از او بنویسم دارم فکر می‌کنم هرچه از حافظ بگویم برداشت شخصی من خواهد بود. آن حس و حالی که با خواندن شعرهایش برایم به ارمغان آمده و آن تنهایی‌هایی که با ابیات او پر شده است. بی‌شک شاعران زیادی بوده‌اند که به نیکی شعر گفته و در تاریخ زبان و ادبیات فارسی ماندگار شده‌اند؛ حافظ هم یکی از آنهاست که در رده‌های بالاتر قرارگرفته است. بی‌شک نمی‌توان بهترین را انتخاب کرد که هریک از این بزرگان در پی دیگری آمده و از کوله‌بار اندوخته پیشینیان خویش بهره برده است. چنانکه در باب حافظ نیز بزرگان و صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که سعدی تاثیر زیادی بر این شاعر داشته است و گاه حتی مفاهیمی مشترک در اشعار این دو شاعر بزرگ ایران یافت می‌شود.
بستن تبلیغشباهت اشعار حافظ با شاعران هم‌دوره‌ی خود
حافظ را اگرچه گاه حتی بهترین شاعر دانسته‌اند اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که شعرهای مشترکی در دیوان او و سایر شعرا وجود دارد. به عنوان مثال او بیتی با این مضمون دارد که:
«دوش می‌آمد و رخساره برافروخته بود/ تا کجا باز دل غم‌زده‌ای سوخته بود»
اما هیچ می‌دانستید که شاعری به نام ناصر بخارایی که گویا با حافظ هم‌دوره بوده است بیتی دارد که گفته:
«می‌گذشت و ز حیا چهره برافروخته بود/ ای‌بسا خانه که از آتش او سوخته بود»
شواهد امر و نظر کارشناسان بر این است که کار حافظ بهتر بوده است. دکتر محمدرضا ضیاء در شرح همین دو بیت گفته است که اگر حافظ بیت را از ناصر بخارایی گرفته و به این شکل دوباره سروده، آن را ارتقا داده است و اگر بالعکس بوده کار تنزل یافته است. در مثال دیگر که ایشان ذکر می‌کنند این بیت آمده:
«گرچه پیرم تو شبی تنگ در آغوشم کش/ تا سحرگه ز کنار تو جوان برخیزم»
طبق این شرح بیت اصلی متعلق به شاعری گمنام به نام «عمده قاضی بدر» و به این ترتیب بوده است:
«مردِ پیرم ز سر لطف در آغوشم گیر/ تا ز آغوش تو ای طفل جوان برخیزم»
و حافظ با ایجاد این تغییر در آن، به‌نوعی آن را بسیار بهتر و والاتر کرده است.
از سوی دیگر هستند ابیاتی که به‌نوعی الحاقی محسوب شده و به مرور زمان در دیوان خواجه جای گرفته‌اند. شاید بتوان یکی از مشهورترین این ابیات را این دو بیت دانست:
«صبر و ظفر هر دو دوستان قدیم‌اند/ بر اثر صبر، نوبت ظفر آید
بگذرد این روزگار تلخ‌تر از زهر/ بار دگر روزگار چون شکر آید»
دکتر محمدرضا ضیاء در یادداشتی به این انتساب اشتباه اشاره‌کرده و شاعر اصلی ابیات را «حکیم تبیان» دانسته‌اند.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
روز بزرگداشت حافظ چه روزی است؟
حافظ و سعدی از بزرگان شعر و ادب پارسی هستند و هرکدام در وجهی توجه علاقه‌مندان را به خود جلب کرده‌اند. در تقویم ما ۲۰ام مهرماه روز بزرگداشت حافظ شیرازی است. در این روز بزرگداشتی در محل آرامگاه او برگزار می‌شود و پژوهشگران ایرانی و خارجی در این برنامه حضور می‌یابند.
در باب شهرت اشعار حافظ شیرازی به این نکته نیز می‌توان اشاره کرد که برخی از مصرع‌ها به سبب مفهوم کاملی که در اقل کلمات گنجانیده‌شده و یا حتی در پی تکرار زیاد و چرخش میان مردم، مشهورتر از دیگر ابیات و غزل‌ها هستند. این معروفیت گاه تا بدان جا پیش رفته که آن تک مصرع و یا کل بیت به ضرب‌المثل تبدیل‌شده‌اند. شاید بد نباشد در این بخش از یادداشت برخی از این ابیات را با هم بخوانیم که گاه ممکن است کل بیت از یک غزل به گوش ما آشنا باشد و یا حتی آنچه بیشتر به گوش ما خورده، تنها یک مصرع از بیتی باشد.
ز حسن ناتمام ما جمال یار مستغنی است/ به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را
جام می و خون دل هریک به کسی دادند/ در دایره قسمت اوضاع چنین باشد
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت با دشمنان مدارا
هر گه که دل به عشق دهی خوش دمی بود/ در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست
واعظان کین جلوه در محراب و منبر می‌کنند/ چون به خلوت می‌روند آن کار دیگر می‌کنند
اگر رفیق شفیقی درست‌پیمان باش/ حریف خانه و گرمابه و گلستان باش
پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت/ من چرا ملک جهان را به جوی نفروشم
ما ز یاران چشم یاری داشتیم/ خود غلط بود آنچه می‌پنداشتیم
ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست/ عرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری
خوش بود گر محک تجربه آید به میان/ تا سیه روی شود هرکه در او غش باشد
آرامگاه حافظ در شیراز
آرامگاه حافظ در شیراز خود از مکان‌هایی است که مقصد بسیاری از مردم است. اگرچه مقبره حافظ در مجاورت یکی از قبرستان‌های مشهور شهر شیراز با نام «خاک مصلی» قرارگرفته که برخی از افراد دفن‌شده در آن نیز نام‌آشنا هستند، اما آنچه مقصد و مرجع افراد است مزار حافظ است که ازقضا از معماری خاصی نیز بهره برده است. مقبره حافظ نه یک بنا که تنها یک سقف است که بر چندین ستون بناشده و دورتادور آن باز است. رواقی مسقف حد واسط فضای باز ورودی و محوطه پیشین است. این فضا اثری به‌شدت ایرانی است که حتی المان‌هایی از آنچه ما را به معماری ایران متصل می‌کند و یا در کل ایران را به یاد ما می‌آورد در آن به چشم می‌خورد. با این حال شاید حیرت کنید که معماری که طرح کنونی را پیشنهاد داده، فرانسوی بوده است. «آندره گُدار» معمار و باستان‌شناس شهیر فرانسوی در طول فعالیت خویش در کشور ما چنان با معماری ایرانی آشنا شده بود و آنچنان از جایگاه حافظ آگاه بود که طرحی که برای مقبره او زد همان چیزی است که می‌بایست باشد؛ یادمانی درآمیخته با ادب و فرهنگ این سرزمین. این آرامگاه و مقبره که در طول دوران، بارها بازسازی و مرمت‌شده بود هم‌اکنون یکی از نقاط دیدنی و توریستی شهر شیراز به شمار می‌آید.
سال‌ها بعد طرح احیای مجموعه حافظیه تهیه‌شده و پس از مدتی اجرایی شد. در این طرح به مساحت مجموعه افزوده‌شده و باغ‌های پیرامونی آرامگاه وسعت یافتند و همچنین کاربری‌های متناسبی به مجموعه اضافه شدند تا نه‌تنها پاسخگوی مراجعان به مجموعه باشند که خود بتوانند بخشی از بار جذب سفر به این نقطه از شهر را بر دوش کشند.
فال حافظ شیرازی!
در محبوبیت حافظ شیرازی در میان اقشار مختلف مردم همان بس که حتی صفحاتی مجازی با عنوان «فال حافظ» به وجود آمده و بسیاری افراد در لحظه به سراغ آنها می‌روند تا هم‌صحبت او شوند و حرف دل خویش را از زبان او بشنوند و یا چاره‌ای برای مشکل خود بیابند. ناگفته پیداست که در پس این امر بازار تبلیغات در چنین صفحاتی داغ است و مبادلات مالی در جریان!
پیشنهاد می‌کنیم اگر اهل گرفتن فال حافظ هستید، از ربات فال حافظ طاقچه در تلگرام استفاده کنید.
خوانش اشتباه شعر حافظ در آلبوم‌های موسیقی معروف
محبوبیت حافظ و والایی سروده‌هایش آنچنان است که خوانندگان بسیاری اشعار و ابیات او را اجرا کرده‌اند. غلام‌حسین بنان، محمدرضا شجریان، ایرج بسطامی، صدیق تعریف، حسام‌الدین سراج، علیرضا قربانی و… از این دسته‌اند و ناگفته پیداست که در میان نسل جدید خوانندگان نیز هستند افرادی که ابیات شاعرانی چون حافظ را برای کار انتخاب می‌کنند. ابیاتی خوش، معانی والا و وصفی تمام‌قد ازآنچه زندگی می‌نامیم با نوای خوش اساتید فن همگام شده و آثاری فاخر خلق‌شده است. در این بین کم نیستند اشعاری که به مدد همین سازوآواز به گوش افراد رسیده‌اند که ما مردم بیشتر همان اشعار معروف را می‌شناسیم و خوانندگان گاه به سراغ ابیاتی رفته‌اند که کمتر در محاوره و مکالمه روزمره ما حاضر بوده‌اند.
در باب این خوانش‌ها انتقاداتی نیز وارد است چراکه پیش‌آمده برخی از بزرگان بیتی را به‌اشتباه خوانده‌اند و یا کلمه‌ای از بیت را با اعراب اشتباه تلفظ کرده‌اند. اینجا دقیقا همان‌جایی است که فکر می‌کنم حضور یک فرد مطلع تا چه میزان می‌تواند در مقبولیت و دوری از اشتباه یک اثر تاثیرگذار باشد که این همکاری به‌هیچ‌عنوان نشانه بی‌کفایتی خواننده نبوده و تنها در راستای ارتقای محصول نهایی و دوری جستن از اشتباه‌هایی است که چندان خوشایند نیستند. در این باب دکتر محمدرضا ضیاء یادداشتی در شماره ۷۷ مجله هنر موسیقی دارند که به برخی از اشتباهات محمدرضا شجریان در آلبوم‌های مختلفشان اشاره کرده‌اند.
دیوان حافظ
با همه این احوال دیوان حافظ شیرازی از آن یادگارهایی است که از گذشته‌های دور و دیر برای ما باقی‌مانده است. یادگاری دوست‌داشتنی که جای خاص خود را در قلب و خانه ما دارد. دیوانش سر طاقچه‌ها و بر مراسم شادی عید و یلدایمان بر سر سفره‌هاست و خود او محرم احوال شخصی ماست که در غم و شادی، پیروزی و شکست، وصال و فراق به سراغش می‌رویم و از او می‌خوانیم با زبان خود از حال ما و معشوق برایمان بگوید.
پی‌نوشت: تجربه حضور در کلاس‌های حافظ‌خوانی دکتر محمدرضا ضیاء کمک شایانی در نوشتن این یادداشت بود. نقل‌های به مضمون که از قول ایشان آورده شده از همین درس گفتارها و از خلال صحبت‌های ایشان بوده است.
پیشنهاد می‌کنیم یادداشت «نگاهی به زندگی و آثار سعدی» را هم بخوانید.
56,481 بازدید
بستن تبلیغ
بنوشه فرهت
اشتراک
ورود
2 دیدگاه ها
قدیمی ترین
