نگاهی به انحصار در بازار کتاب ایران
انحصار و انحصارگری سابقه‌ای طولانی در جهان دارد، اما آنچه ایران و دیگر کشورهای دنیا را از هم مجزا می‌کند این است که کشورهای دیگر دنیا خیلی وقت است به ضررهای انحصار آگاه هستند. مثلاً اولین قانون ضدانحصار دنیا در آمریکا در سال ۱۸۹۰ وضع شد. معادل این سال در تقویم شمسی، سال ۱۳۰۷ است؛ یعنی کمی بعد از برچیده شدن سلطنت قاجار در ایران، اولین قانون ضدانحصار (قانون آنتی‌تراست شرمن) در آمریکا با فعالیت‌های جان شرمن و مردم آمریکا در مجلس آمریکا وضع شد. پیش‌تر در وبلاگ طاقچه درباره انحصار در بازار جهانی و نیز انحصار در بازار ایران یادداشت‌هایی منتشر کرده‌ایم. این بار، انحصار در بازار کتاب ایران را بررسی می‌کنیم و نمونه‌هایی از این انحصار را معرفی می‌کنیم. اما ابتدا مروری بر تعریف انحصار و انواع آن خواهیم داشت.
انحصار چیست؟
انحصار یا مونوپولی به معنی صنعت یا بازاری است که یک فرد یا شرکت توانسته بیشتر از ۲۵ درصد از کل سهم آن بازار را تصرف کند، با حذف رقبا خودش یکه‌تاز میدان باشد و تمام آن بازار را کنترل کند. در چنین بازاری محصولات تنوع چندانی ندارند، هر از گاهی یک محصول خاص بی‌دلیل گران یا نایاب می‌شود، خریدار حق انتخاب وسیعی ندارد و اغلب مجبور است کالایی را با قیمتی که به او تحمیل شده بخرد. در چنین بازاری فروشنده و تولیدکننده، یا رقیب جدی ندارد یا اگر دارد، رقابتی جدی وجود ندارد تا فروشنده و تولیدکننده بخواهد محصول یا خدمتش را ارتقا بدهد. بنابراین کیفیت کالاها هر روز افت بیشتری می‌کند و نوآوری آرام‌آرام از بین می‌رود.
وقتی بازار یا صنعت انحصاری شده باشد، شرکت یا افراد جوان برای این‌که وارد آن شوند، با انواع و اقسام موانع عجیب و غیرمنطقی مواجه می‌شوند؛ چراکه انحصارگران نمی‌خواهند شرایطی که ساخته‌اند، به این راحتی به هم بخورد.
انواع انحصار
اگر موقعیت جغرافیایی باعث تولید محصول انحصاری شود، به آن «انحصار طبیعی» گفته می‌شود. اگر دولت‌ها انحصاری را ایجاد کنند، با «انحصار عمومی» و اگر شرکت‌ها خودشان برای محصولات انحصاری‌شان تصمیم‌گیری کنند، با «انحصار خصوصی» مواجه هستیم. اگر انحصارگر بنا به علت یا شرایطی تصمیم بگیرد به عده‌ای امتیازهای ویژه‌ای اعطا کند، «انحصار تبعیض‌آمیز» و اگر شرکتی اولین تولیدکننده یا اولین واردکننده‌ی یک محصول خاص باشد و تنها برتری‌اش نسبت به رقبایش در آینده همین باشد، «انحصار ساده» است. در حالی که اگر شرکت یا مجموعه‌ای محصولی را تولید کند که نه تنها در کشور خودشان بلکه در کشورهای دیگر هم مشابه نداشته باشد، این شرکت توانایی کنترل بازار محصول در خارج از مرزها را هم به‌عهده می‌گیرد و نوع «مطلق» انحصار را ایجاد می‌کند. به‌علاوه نوعی از انحصار وجود دارد که حق و حقوق تولیدکنندگان و شرکت‌ها را پدید می‌آورد و «انحصار قانونی» نام دارد.
انواع انحصار در بازار کتاب
یکی از مهم‌ترین و موثرترین انحصارها در بازار کتاب (در جهان و اخیراً در ایران) مربوط به حق‌وحقوق مؤلف و امتیاز ناشر است و انحصار قانونی نام دارد. این نوع از انحصار باعث می‌شود که حقوق نویسندگان، مترجمان و ناشران حفظ شود و البته کار را برای سودجویانی که به‌راحتی از محصول شسته‌رفته‌ی دیگران در این بازار استفاده می‌کنند هم سخت می‌کند.
دومین نوع انحصار در بازار کتاب مربوط به ناشران و سلیقه‌ی آنها است که کتاب‌هایشان را از چه کانال‌های فروشی به دست مخاطبان برسانند. مثلاً برخی ناشرها هنوز با فروش آنلاین یا پلتفرم‌های آنلاین کتاب آشنایی ندارند و کتاب‌فروشی‌ها را تنها راه فروش محصولاتشان می‌دانند؛ یا اخیراً برخی انتشارات‌ها ترجیح داده‌اند که کتاب‌های تازه‌شان را ابتدا فقط در فروشگاه‌های خودشان بفروشند و بعد از جشن امضا به کتابفروشیهای دیگر برسانند.
انحصار بعدی به پلتفرم‌های آنلاین کتاب در ایران مربوط می‌شود. بعضی از این پلتفرم‌ها در حال کنار زدن رقبا به‌شکلی ناهنجار و انحصاری‌اند. در این نوع از انحصار پلتفرم ارائه‌ی کتاب آنلاین در قراردادش با ناشران مانع از همکاری آنها با پلتفرم‌های آنلاین دیگر می‌شود. به این شکل بخشی از بازار کتاب را با رویه‌ای مخرب و ناعادلانه به انحصار خود درمی‌آورد و همچنین مخاطبان زیادی را هم از دسترسی به کتاب‌ها و ناشران موردعلاقه‌شان محروم می‌کند. فراموش نکنیم که انحصار همیشه در نهایت به ضرر خریدار و مشتری است، چراکه با اعمال محدودیت در گزینه‌های موجود، حق انتخاب مشتری از بین می‌رود.
قوانین انحصار در ایران
در چند سال اخیر شرکت‌های استارتاپی تمایل بیشتری پیدا کردند که از فضای قانونی استفاده کنند تا شفافیت در بازار خدمات آنلاین بیشتر شود. یکی از دلایل مهم آن، شکل‌گیری شورای رقابت است که در آن با تکیه بر اصل ۴۴ قانون اساسی به بررسی پرونده‌های شرکت‌های خدمات آنلاین پرداخته می‌شود. این شورا برای جلوگیری از انحصار و فعالیت‌های غیررقابتی در کسب‌وکارهای آنلاین به وجود آمده و وظیفه دارد طبق قانون شرایط را موبه‌مو بررسی کند و جلوی هرگونه اخلال در رقابت را بگیرد.
نمونه‌های مشهور انحصار در بازار کتاب ایران
یکی از واضح‌ترین انواع انحصار در بازار کتاب الکترونیک ایران بندی است که پلتفرم فیدیبو در قرارداد با ناشران قرار می‌دهد تا از همکاری آنها با دیگر پلتفرم‌های کتاب آنلاین (مثل طاقچه و کتابراه) ممانعت کند. پیش از این در وبلاگ طاقچه در یادداشت «چرا همه کتاب ها را نداریم؟» نیز به این موضوع اشاره کرده بودیم.
یکی دیگر از نمونه‌های انحصار در بازار کتاب ایران مربوط می‌شود به برخی از کتاب‌های جدید و پرفروش که بعضی ناشران مدتی پس از انتشار (مثلاً چند روز بعد از جشن امضا) در اختیار کتابفروشی‌هایی غیر از کتابفروشیهای اختصاصی خود ناشر قرار می‌دهند. البته این نوع از انحصار کاملاً اختصاصی است و تصمیمی است که انتشارات برای محصول خودش گرفته است.
شقایق ابراهیم‌زاده
