نظامی گنجوی
نظامی گنجوی -که امروزه یکی از ارکان ادبیات فارسی به شمار میرود- نهتنها شاعری منحصربهفرد، بلکه از سرآمدان روزگار خود در زمینهی علوم عقلی و نقلی، از فلسفه و کلام تا فقه و ادبیات عرب و حتی نجوم بوده و این تبحر در شعر او نیز نمود یافته است. در واقع نظامی را میتوان حکیمی دانست که آتش نهفته در جانش، شاعریاش آموخت و از او داستانسرایی قهار ساخت که روایات منظومش سینهبهسینه و نسلبهنسل گشت و تاریخ ادبیات غنایی پارسی را به پیش و پسازخود تقسیم کرد. در ادامه مروری کوتاه بر زندگی نظامی گنجوی و آثار ارزشمند او خواهیم داشت.
بیوگرافی نظامی گنجوی
جمالالدین ابومحمّد الیاسبن یوسفبن زکیبن مؤیَّد، متخلص به نظامی، حکیم، شاعر و داستانسرای ایرانی که بهعنوان صاحب سبک و پیشوای داستانسرایی در ادبیات پارسی شناخته میشود، در سدهی ششم هجری (دوازدهم میلادی) میزیست. از زندگانی نظامی اطلاعات دقیقی در دست نیست و دربارهی سال تولد و وفات او نقلهای تذکرهنویسان مختلف است، اما آنچه مسلم است این است که او در شهر گنجه زیسته و در همین شهر وفات یافته است.
جمالالدین در سنین کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و از همان موقع نزد دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی به تحصیل پرداخت. دربارهی زادگاه پدری او اختلاف نظر وجود دارد، برخی از منابع او را از اهالی تفرش یا فراهان دانستهاند، اما با استناد به تصریح صریح خود نظامی در «لیلی و مجنون» چنانکه گوید: «دهقان فصیح پارسیزاد/ از حال عرب چنین کند یاد»، تنها میتوان گفت که پدرش پارسی بوده است. از نسب مادر جمالالدین نیز اطلاعات کافی در دست نیست، اما براساس یک مصرع از اشعار خودِ او، از اشراف کرد دانسته شده است. خلاصه آنکه خاندان نظامی در گنجه، یک خاندان دهگان [دهقان] با آگاهی فرهنگی و تمکّن مادی بودهاند. یکی از قرائن این سوابق خانوادگی، آشنایی تاریخی ما با پدر نظامی «مؤید مطرزی» و عمو یا برادر یا عموزادهاش به نام قوامی مطرزی از پارسیگویان قصیده و غزلسرای آذربایجان است.
از اشارههای موجود در «خسرو و شیرین» میشود دانست که نخستین همسر نظامی، پیش از اتمام منظومهی خسرو و شیرین و زمانی که پسرشان محمد هفت ساله بوده، از دنیا رفته است. با اینکه برخی از محققان با استناد به بیت «سبکرو چون بت قبچاق من بود/ گمان افتاد خود آفاق من بود»، نام همسر نظامی را آفاق دانستهاند، اما اغلب صاحبنظران بر این عقیدهاند که مقصود نظامی از اشاره به آفاق در این بیت، نشان دادن میزان علاقهی او به همسرش بوده، چنانکه او را در نزد خود جانشین همهی آفاق میدیده است.
علاوهبر همسر اول نظامی که گمان میرود هنگام نظم خسرو و شیرین از دنیا رفته باشد، از اشعار او چنین برمیآید که همسر دوم او پیش از اتمام سرودن منظومهی «لیلی و مجنون» و همسر سوم او پیش از نظم «اقبالنامه» وفات یافتهاند.
نظامی گنجوی در طول عمر خود، توانست آثار قابل توجهی از خود به یادگار بگذارد که شاخصترینِ آنها «خمسه» یا «پنج گنج» نام دارد. نقل است که او در مجموع سی سال از زندگانی خود را بر سر به نظم در آوردن این مجموعهی ارزشمند نهاده و یادگاری جاودان از خود به جا گذاشته است.
از آنجایی که نظامی در اشعار خود به مسائل مختلف و تاریخ آنها اشاره داشته است، «مخزن الاسرار» را میتوان نخستین مثنوی از مجموعهی خمسه دانست. این مثنوی که به احتمال قریببهیقین خلق آن در میان سالهای ۵۶۱ تا ۵۶۹ هـ.ق به وقوع پیوسته است، طیف وسیعی از موضوعات مهم زندگی انسان همانند خودشناسی، خداشناسی و ویژگیهای اخلاقی نیکو را شامل میشود. این مثنوی توسط نظامی به ملک فخرالدین بهرامشاهبن داوود، والی آذربایجان، پیشکش شده است.
«خسرو و شیرین» که دومین مثنوی از مجموعهی پنج گنج به شمار میرود را میتوان یکی از جذابترین آثار عاشقانهی ادبیات فارسی دانست که از آن با عنوان «شیرین و فرهاد» نیز یاد میشود. روایتهای متعددی از این افسانه، سالها در میان ملل مشرقزمین رایج بوده و شاعر بزرگ فارسی، ابوالقاسم فردوسی نیز در شاهنامهی خود، هنگام سخن گفتن از خسروپرویز، پادشاه بزرگ ساسانی، به این موضوع پرداخته و مهر و محبت میان او و شاهزادهی ارمنی، شیرین، را در قالب یکی از داستانهای حماسی شاهنامه آورده است. برخی بر این باورند که اصالت کرد مادر نظامی و تعلق داستان شیرین و فرهاد به منطقهی کرمانشاه سبب شده است که او بر آن شود که این ماجرا را در قالب شعر بازگو کند، اما در تاریخ آمده است که نظامی، این اثر را بنا به درخواست سلطان ارسلان (یکی از پادشاهان سلجوقی) سروده و برای سرودن این منظومهی عاشقانه در قالب 6۱۵۰ بیت، بیشتر از شانزده سال زمان صرف کرده است.
سومین مثنوی نظامی «لیلی و مجنون» نام دارد که روایتگر یک عشق افسانهای است و جذبهی کلام نظامی آن را به نماد عشقهای پرسوز و گداز در عصر حاضر بدل کرده است. بررسیهای صورتگرفته نشان میدهد که نظامی در این مثنوی، داستان عشق یک شخصیت عرب را بیان و سعی کرده است علاوهبر حرارت عشق او، تفاوتهای فرهنگی اعراب و ایرانیان را نیز به تصویر کشد. با اینکه مثنوی لیلی و مجنون، باز هم به خواست یکی دیگر از پادشاهان زمان نظامی، یعنی شروان به نظم کشیده شده است؛ اما نقل است که او توانسته آن را با ۴۷۰۰ بیت در مدتزمان ۴ ماه به اتمام برساند.
«هفت پیکر» که به نامهای بهرامنامه و هفتگنبد هم شناخته میشود، چهارمین منظومه از خمسهی نظامی است که روح زمانهی شاعر به وضوح در آن جریان دارد. این منظومه از سه بخش تشکیل شده و ترکیبی از جنبههای حماسی و غنایی میباشد که البته با تخیل رمانتیک نظامی، همراه شده است.
پنجمین و آخرین مثنوی خمسهی نظامی «اسکندرنامه» نام دارد که از دو بخش اقبالنامه و شرفنامه تشکیل شده است. نظامی گنجوی برای نگارش این اثر با بهکارگیری منابع گوناگون موجود دربارهی اسکندر و ترکیب داستانهای مختلف، اثری بسیار جذاب در قالب بیش از ۱۰0۰۰ بیت خلق کرده است.
علاوهبر خمسه، مجموعهی دیگری با عنوان «دیوان قصاید و غزلیات نظامی» نیز از او به یادگار مانده است که به کوشش سعید نفیسی در سه بخش احوال، آثار و دیوان (شامل چهار بخش قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده) جمعآوری شده است.
شواهد و قرائن نشان میدهد که نظامی همهی عمر خود را در گنجه، در زهد و عزلت گذرانده و تنها در سال ۵۸۱ هـ.ق به دعوت سلطان قزل ارسلان سفری کوتاه به سی فرسنگی گنجه داشته و طی آن نیز از سوی پادشاه بسیار مورد اکرام و احترام واقع شده است. هرچند نظامی شاعری مدحپیشه نبوده است، اما همانطور که گفته شد شماری از آثار خود را منباب ادب و احترام به پادشاهان معاصر خود تقدیم کرده است.
نظامی در فاصلهی سالهای ۶۰۲ تا ۶۱۲ هـ.ق در گنجه درگذشت و امروزه آرامگاهی منسوب به او در همان شهر قرار دارد که در دههی نود خورشیدی، در پی تصمیم دولت آذربایجان، اشعار فارسی موجود در آن پاک و تخریب شدند.
وحید دستگردی را میتوان نخستین کسی دانست که سعی وافری در ارائهی مجموعهای منسجم و مصحح از آثار نظامی داشت و حاصل کار او بین سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۷ هـ.ش منتشر شد. پس از وی کتب دیگری نیز انتشار یافت که مجموعهی شش جلدی با تصحیح و توضیح بهروز ثروتیان از جملهی آنها است. این مجموعه از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۷۹ هـ.ش توسط انتشارات توس و در سال ۱۳۸۶ هـ.ش با تصحیح و شرح مجدد توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد. برات زنجانی نیز از پژوهشگرانی بود که خمسهی نظامی را به همراه دیوان قصائد و غزلیات تصحیح کرده و توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر ساخت.
نظامی در زمرهی گویندگان توانای شعر پارسی جای دارد که نهتنها دارای روش و سبکی منحصربهفرد بوده، بلکه بر شاعرانِ پس از خود نیز تأثیر بسیار داشته است. مهارت و تمایز نظامی در سبک شعرهایش مثالزدنی است و کارشناسان ادبیات، او را متخصص انتخاب الفاظ و کلمات مناسب بهمنظور ایجاد ترکیبهای بدیع میدانند. از طرفی، توانایی ویژهی او در به تصویر کشیدن جزئیات، آن هم با بهکارگیری قوهی تخیل، خاص بودن سبک او را بیش از پیش نمایان میکند. لازم به ذکر است که اشعار نظامی بهدلایل مختلفی چون تسلط او بر علوم رایج روزگار خویش و استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی و ترکیبات عربی، پیچیدگیهای خاص خود را دارد و گاهی اوقات این مسئله باعث سختی کار اساتید و علاقهمندان به ادبیات میشود؛ اما مزایای کلام او به حدی است که این سختیها را آسان نموده و تنها حلاوت خوانش یک اثر ارزشمند را از خود به یادگار میگذارد.
خمسهی نظامی در فهرست میراث مستند برنامهی حافظهی جهانی یونسکو از سوی ایران به ثبت رسیده و روز ۲۱ اسفندماه در تقویم رسمی ایران به عنوان روز بزرگداشت نظامی گنجوی نامگذاری شده است.