بریده‌هایی از کتاب تعلق

انسان موجودی است متحرک که حرکت او نتیجهٔ تعلق او و در جهت تعلق اوست؛ یعنی تعلق، هم علت موجدهٔ حرکت است، هم علت مبقیهٔ حرکت و هم جهت‌دهنده به حرکت و اگر قبول کنیم که تحولات انسان مستقیماً نتیجهٔ حرکت اوست، به این نتیجه می‌رسیم که «تحولات انسان نتیجهٔ تعلقات اوست».

کمیت من و کیفیت من به وضع و موقعیت آرزوی انسان است: اگر آرزوی انسان ضربه‌پذیر بود، من انسان آسیب‌پذیر خواهد بود؛ اگر آرزوی انسان آسیب‌ناپذیر بود، آن انسان آسیب‌ناپذیر خواهد بود.

یعنی انسان موجودی است که با کشته‌شدن لحظه به لحظه‌اش پیش می‌رود. یعنی وقتی انسان تعلقاتش را ذبح می‌کند، فهم و درک و آرزو و تعلقش عوض می‌شود. انسان با تعلق خود یک نوع اتحاد دارد، یعنی به هرچه دل ببندد، همان می‌شود؛ همان مقام او و منزل او می‌شود. وقتی انسان دل به فانی ببندد فانی است و وقتی دل به باقی ببندد باقی است. انسان نفس متعلق خودش است. به هرچه تعلق پیدا کرد، رنگ آن را می‌گیرد.

یعنی انسان موجودی است که با کشته‌شدن لحظه به لحظه‌اش پیش می‌رود. یعنی وقتی انسان تعلقاتش را ذبح می‌کند، فهم و درک و آرزو و تعلقش عوض می‌شود. انسان با تعلق خود یک نوع اتحاد دارد، یعنی به هرچه دل ببندد، همان می‌شود؛ همان مقام او و منزل او می‌شود. وقتی انسان دل به فانی ببندد فانی است و وقتی دل به باقی ببندد باقی است. انسان نفس متعلق خودش است. به هرچه تعلق پیدا کرد، رنگ آن را می‌گیرد.

پس اگر توجه فرد به دنیا باشد، هرچه گرسنگی و تشنگی بکشد، برای او خیری ندارد. می‌گوید: «هیچ‌گونه عُلوّی اراده نمی‌کنند.» این نشان‌دهندهٔ این است که «عُلو فی الارض» انواع و اقسام مختلف دارد. کسی به آخرت می‌رسد که هیچ‌گونه عُلوّی را نپذیرد: نه علوّ فرعونی، نه قارونی، نه هامانی و نه بلعم باعوری.

«وَ اَلْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ اَلدَّهْرُ.» در اینجا دقیقاً علما را معنی می‌کند. علما به‌معنی دانشمندان نیست؛ چراکه در مقابل، خزان الاموال نام برده شده‌اند؛ یعنی همان‌هایی که دل به مال بستند. علما یعنی آن‌هایی که دل به مال نبستند؛ نه آن‌هایی که بهتر می‌دانند.

مرگ یعنی از حرکت و از پرواز افتادن انسان. انسان وقتی به دنیا دل بست و دنیایی شد، از پرواز محروم می‌شود و این، مرگ اوست.

اما اگر انسان به این دنیا دل نبست، زمین قبر او نیست. وقتی هم که او را در قبر بگذارند، در قبر نیست. بدنش در خاک می‌رود، اما خودش آزاد است؛ آزادتر از گذشته. آن‌یکی هنوز نمرده مرده، اما او بعد از اینکه مرده، زنده است.

وقتی انسان آرزوی دنیایی دارد، معنایش این است که بدن او در دنیاست؛ یعنی قبل از اینکه بمیرد، مرده است. چرا؟ چون دل به دنیا بسته است. این زمین، قبر اوست قبل از اینکه بمیرد.

رسول اکرم (ص) فرمودند: «الْمَرْءُ یطیرُ بِهِمَّتِه» (مرد به‌قدر همتش پرواز می‌کند)؛

اگر آرزوی انسان ضربه‌پذیر بود، من انسان آسیب‌پذیر خواهد بود؛ اگر آرزوی انسان آسیب‌ناپذیر بود، آن انسان آسیب‌ناپذیر خواهد بود.

منِ هر کسی به وسعت «آرزو» ی اوست. کمیت من و کیفیت من به وضع و موقعیت آرزوی انسان است:

ریشهٔ تزلزل انسان، ارتباط او با آرزوهای آسیب‌پذیر است.

انسان وقتی خود را در معرض خطر مرگ می‌بیند، مضطرب می‌شود. ریشهٔ این حالت، تعلقات و آرزوهای اوست.

با تعلق صحیح می‌توان آگاهی را به‌دست آورد؛ اما با آگاهی نمی‌توان تعلق را به‌سادگی اصلاح کرد.

حالا اگر هر دو درست شد؛ یعنی فرد هم تعلقش تصحیح شد و به آن چیزی تعلق داشت که می‌باید تعلق داشته باشد و هم به لوازم و راه رسیدن به آن تعلق آگاهی داشت، موضع‌گیری انسان مرتب می‌شود؛ یعنی شخص چنان موضع می‌گیرد که باید بگیرد و چنان می‌کند که باید بکند. در این حال است که می‌گویند اخلاق این شخص اصلاح شده و او صاحب خلق اسلامی شده است.

اخلاق یعنی موضع‌گیری انسان در قبال مسائلی که با او مرتبط است.

می‌خواهد بگوید از محبت دنیا عبور کردی و الان در تو هیچ نیست: نه محبت دنیا و نه غیر آن. در این حالت است که به خدا بدبین است، به دنیا هم بدبین است و این دورهٔ بدبینی کامل انسان است؛ دوره‌ای است که فرد دست به خودکشی می‌زند؛ دورهٔ یأس انسان است.

مرگ یعنی از حرکت و از پرواز افتادن انسان. انسان وقتی به دنیا دل بست و دنیایی شد، از پرواز محروم می‌شود و این، مرگ اوست.

(رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَّحْمَةً وَ عِلما). رحمت خدا هر چیزی را فراگرفته است. در «دعای کمیل» هم همین تعبیر قرآن به‌کار رفته است. پس اگر رحمت او همه چیز را فراگرفته است، این «کلَّ شیء»، قلب انسان را هم می‌گیرد. پس اگر انسان غرق در رحمت خداست، این دل‌سنگی، این قساوت قلب، این تاریکی و این کوری از کجاست؟ مگر جایی هست که رحمت خدا در آنجا نباشد؟ اگر چنین باشد، «وسعت کلَّ شیء» درست نیست.