بریده‌هایی از کتاب تربیت دینی کودک

این روایت در کافی است و مرحوم حاج شیخ‌حسن، صاحب معالم هم در اول کتاب خود از امام‌صادق (ع) آورده است: «اَلعِلمُ مَقرُونٌ اِلَی العَمَلِ فَمَن عَلِمَ عَمِلَ و من عَمِلَ عَلِمَ» (علم با عمل مقرون است. هرکس بداند، عمل می‌کند و هرکس عمل کند، یاد خواهد گرفت.)

اگر مربی کودک را چنان بار آورد که به آنچه می‌داند عمل کند و فاصلهٔ علم و عملش کم شود، موجب تقویت ایمان و تقرب به‌سوی خدا و رشد زمینهٔ دینی او می‌شود. دورشدن علم از عمل، موجب دوری از حق و تحلیل‌رفتن ایمان است. قرآن می‌فرماید: (لاَ یُکَلِّفُ اللهُ نَفساً اِلاَّ وُسعَهَا) (خدا هرکس را جز به‌اندازهٔ طاقتش تکلیف نمی‌کند.) یعنی وقتی علم وُسع یابد، تکلیف هم وسیع می‌شود؛ اما اگر علم زیاد باشد و عمل درجا زند، شخص درجا نمی‌زند، بلکه عقب‌تر می‌رود.

اینکه روایت می‌گوید طفل در خردسالی باید امیر باشد، به این علت است که اگر سید و آقا به‌شمار نرود و فرامینش اجرا نشود، در آینده جرئت ابراز وجود پیدا نمی‌کند. ترس از دیگران چنان او را می‌هراساند که عقیده و درک خود را از دست می‌دهد و بدون آنکه به چیزی معتقد باشد، به آن عمل می‌کند. وقتی عمل از علم جدا شود، انسان به مقلّدی بی‌محتوا و پوک و پوچ تبدیل می‌شود که گاه آنچه را هم که باور دارد، نمی‌تواند عملی کند.

امیرالمؤمنین، علی (ع)، می‌فرمایند: «مَن سَنَّ سُنَهً حَسَنَةٌ، فَلَهُ اَجرُهَا وَ اَجرُ مَن عَمِلَ بِهَا اِلَی یَومِ القِیَامَهِ مِن غِیرِ اَن ینقص مِن اُجُورِهِم شَیئَا» (هرکس سنّت حسنه‌ای را جاری کند، برای او اجر تمام کسانی که به آن سُنَت عمل می‌کنند، نوشته می‌شود.) وقتی شاگردان به آن برنامه‌ای که مربی می‌گوید، عمل کنند، مربی اجر تمامی آن‌ها را دارد. هر قدمی که آن‌ها را به خدا نزدیک کند، معلم را به خداوند نزدیک‌تر می‌کند. انسان خودش به‌تنهایی کجا می‌تواند به این همه مقامات برسد؟

باید مرز بین این دو رفتار حضرت شناخته شود. مرز، این است که مربی در اولین برخورد، با قدرت با شاگرد برخورد نکند، زبان را غلاف و قدرت را مستتر کند و واقعاً هم این‌طور باشد و منش رسول خدا (ص) را داشته باشد؛ به‌نحوی که وقتی شاگرد او را می‌بیند، فقط سخن و حرف و دلیل مشاهده کند و هیچ‌گونه وحشتی او را فرانگیرد. حال اگر با چنین برخوردهایی، شاگرد فکر کند مربی عاجز و ناتوان است، دیگر باید مربی موضع‌گیری کند! مربی باید هم خشم و هم صبر داشته باشد؛ ولی مهم این است که بداند مرز صبر و خشم چیست. اگر مربی این‌گونه باشد، شاگرد از اساس محکم می‌شود. گاهی یک خشم کوچک، شاگرد را برای همیشه می‌سازد.

کفر از نقطهٔ تمکّن آغاز می‌شود.

کودک چون پدر را رازق می‌داند، خشیت و حرمت و جدّی‌گرفتن پدر در این سن، خشیّت و حرمت و جدّی‌گرفتن خداست. پدر به امر خدا محترم می‌شود؛ پس سلب احترام از او هم سلب حرمت از خداست. شخصیت و ارزش و اعتبار پدر در ذهن طفل باید به‌نحوی پایه‌ریزی شود که برای طفل با اطاعت‌کردن از او روان و سهل باشد. پدر باید هم با طفل صمیمی باشد و هم در نظر او عظیم جلوه کند. این دو امر متنافی است و شرح صدری باعظمت می‌تواند آن‌ها را جمع کند. پدر باید تخلف طفل را در ذهن او بزرگ‌نمایی کند. گاهی پدر برای بزرگ جلوه‌دادن خطای طفل در نظر خود طفل، او را کتک می‌زند. این کتکِ بی‌موقع خطای طفل را در نظرش بزرگ می‌کند؛ اما در مقابل، تنبیه را نیز در نظر او کوچک می‌کند و کتکی که باید آخرین درمان باشد، همان اول و بی‌موقع به‌کار برده می‌شود.

ل ببندد، همان، مقام و جایگاه او می‌شود. گلدان هرکسی دل‌بستگی‌های اوست؛

والدین باید بدانند با تحقیر بچه‌ها و مطیع‌کردن آن‌ها، در موضع فطرت عمل نمی‌کنند. والدین اگر خود را هم مؤمن بدانند، در سیستم مدیریتی، طبیعت‌گرا هستند. علامتش هم این است که اول عصبانی می‌شوند و بعد صحبت می‌کنند. عصبانیت فطرت را پس می‌زند و «خود» پشت بلندگو می‌آید. از این جهت به ما گفته‌اند وقتی غضبناک شدید، حرف نزنید و بلندگو را خاموش کنید؛ زیرا در این حالت طبیعت حرف می‌زند.

علی (ع) در رابطه با موضع مکتوم انسان تعبیر جالبی دارند. ایشان می‌فرمایند: «مَنَ زَهَدَ فِی الدُّنیَا وَ لَم یَجزَع مِن ذُلَّهَا وَ لَم یُنَافِس فِی عِزِّهَا، عَلَّمَهُ اللَهُ و هَدَاهُ اللَهُ بِغَیرِ هِدَایَهِ مِن مخَلوقٍ وَ عَلَّمَهُ بِغَیرِ تَعلِیمٍ وَ اَثبَتَ الحِکمَة فِی صَدرِه و اجراها عَلَی لِسَانِهِ» (کسی که به دنیا زاهد و بی‌رغبت شود و از ذلّت دنیا جزع و فزع نکند و در عزّتِ دنیا مسابقه ندهد، خداوند، بی‌نیاز از هدایت مخلوق هدایتش می‌کند، بدون معلم تعلیمش می‌دهد، حکمت را در سینهٔ او جای می‌دهد و آن را بر زبانش جاری می‌سازد.) ایشان حکمت را به چشمه‌ای تشبیه کرده‌اند که بر زبان جاری می‌شود.

اگر در جامعهٔ ما عاشقان شهادت پیدا شدند و آن‌طور در جبهه‌ها جان‌فشانی کردند، به‌علت همان صبر و ایثار مجاهدان صدر انقلاب بود؛ ولی حالا که شلاق برداشته شده، نفسانیات دوباره طلوع کرده و درگیری‌ها و اختلاف آغاز شده است. (اِنَّ الاِنسَانَ لَیَطغَی اَن رآهُ استَغنَی).

مربی یا پدر و مادر، با پاسخ‌دادن به همهٔ پرسش‌های طفل، او را مقلد و عاجز بار می‌آورند؛ اما اگر به‌جای ده‌ها بار جواب‌دادن، ملاک حق و باطل یا راهِ یادگرفتن پاسخ پرسش را به او بدهند، مسائل دیگر را خودش می‌شناسد و انتخاب می‌کند.

برای این کار زمینه‌ای باید فراهم شود تا فرزند بتواند استعدادهای فطری را که خدا به او داده است، نوعی بِدِهی تلقی کند. بچه وقتی ببیند هوشش از دیگران بیشتر است، باید به‌نحوی بفهمد که در مقابل خدا، از دیگران بدهکارتر است. بداند این‌ها خوبیِ او نیست؛ بلکه بارهایی است که بر دوش اوست و بدهکاری‌هایی است که باید بپردازد. دانش‌آموز اگر این را درک کند، خودش سراغ انبیا می‌رود؛

استفاده از دستاوردهای غرب در علوم غیرانسانی مشکلی ندارد؛ اما اگر بخواهیم از علوم‌انسانی آن‌ها استفاده کنیم، مشکلاتی پیدا می‌شود؛ زیرا تعریفی که اسلام از انسان ارائه می‌دهد، با تعریف آن‌ها از انسان، متفاوت است.

«آگاهی» در جهت‌گیری انسان فطرت‌گرا، نقش اصلی را دارد، در حالی که برای شخص طبیعت‌گرا، «منفعت» جهت‌دهندهٔ اصلی است.