کتاب توحید مفضل

ای مفضّل! در گیاهان دارویی و تأثیری که هر کدام به طور ویژه در خوب کردن بعضی بیماری‌ها دارند، بیندیش. گیاهی مانند «شاه تره» در مفاصل نفوذ می‌کند و مواد زاید و غلیظ را بیرون می‌کشد، و گیاهی مثل «افتیمون» مواد سودایی را تخلیه می‌کند و گیاهی چون «سکبینَه» بادها را از بدن دور می‌سازد،

اگر درد و بیماری و مصیبتی به انسان نرسد، به چه چیز دیگر از گناهان دور می‌شود و در برابر خدای تعالی فروتن می‌گردد و با مردم به مهربانی و ملاطفت رفتار می‌کند؟

بدان که اساس معاش و زندگی انسان، نان است و آب، و بنگر که تدبیر الاهی در این دو نعمت چگونه است! نیاز انسان به آب بیش از نیاز او است به نان، زیرا بر گرسنگی بیش‌تر صبر می‌کند تا بر تشنگی. آدمی در کارهای خود، بیش از نان، به آب محتاج است برای نوشیدن، وضوگرفتن، غسل کردن، لباس شستن، آب دادن به حیوانات و آبیاری مزارع و...، از این رو خداوند آب را فراوان و رایگان قرار داده، تا زحمت جست‌وجو و به‌دست آوردنش از انسان برداشته شود. امّا تحصیل نان را دشوار گردانیده، به گونه‌ای که جز به چاره‌اندیشی و کارِ سخت به دست نمی‌آید تا آدمی بدان سرگرم شود و از طغیان و بیهودگی که لازمه بی‌کاری است، باز مانَد.

بنگر که چگونه علم به تمام نیازهای دینی و دنیایی انسان به او عطا شده، و جز آن را از او پنهان داشته‌اند تا منزلت خویش بشناسد و کمبودهای خود را بداند، و این هر دو، به سود و مصلحت او است.

از علومی که مصلحت دین او را تأمین می‌کند، یکی معرفت آفریدگار متعال است با دلایل و شواهد موجود در آفریده‌ها، و دیگر شناخت دادگری خدای تعالی با همه مردم، نیکی کردن به پدر و مادر، پس دادن امانت، احسان و بخشش به دوستان و مانند این امور که شناخت و اقرار و اعتراف به آنها در طبیعت و فطرت هر گروه و جماعتی، مخالف باشند یا موافق، یافت می‌شود.

بزرگ‌تر و گرامی‌تر از نعمت حافظه برای انسان، نعمت فراموشی است که اگر نبود داغ هیچ مصیبتی سرد نمی‌شد، هیچ دریغ خوردن و افسوسی تمام نمی‌گشت، هیچ کینه و دشمنی از میان نمی‌خاست، با وجود آفات و بلاها، کسی از خوشی‌های دنیایی لذّت نمی‌برد

چه کسی به گاهِ بیچارگی به فریاد او می‌رسد، جز آن که نهایت شکر نعمت‌هایش دست‌نایافتنی است؟

چه بسیار نعمت‌هایی از این دست که انسان می‌تواند شماره کند؛ بلکه آنچه قابل شمارش نیست و مردم نمی‌دانند، بسی افزون‌تر است از آنچه می‌دانند و می‌شمارند.

اگر آدمیان نعمت‌های خدای تعالی را می‌شناختند، این کارْ آنان را از غوطه‌ور شدن در منجلاب معاصی باز می‌داشت.

کسانی که به این بلاها دچار می‌شوند، اگر شکیبایی کنند و رو به سوی خدا آورند، پس از مرگ، ثواب‌هایی چنان گرانقدر و بزرگ نصیب‌شان می‌شود که بلا و گرفتاری‌شان، در کنار آن، بسیار حقیر و ناچیز می‌نماید، و اگر پس از مرگ، مخیر شوند، بازگشت به دنیا و بلا دیدن را برمی‌گزینند، تا بر ثواب‌های خویش بیفزایند.