بریده‌هایی از کتاب فروپاشی

مدت‌هاست که غلطی رایج ترویج و تبلیغ می‌شود که به موجب آن سقوط رژیم پهلوی محصول توطئه یا تلاش نیروهای داخلی یا خارجی بوده است. بارها در برابر این سؤال، به‌ویژه از سوی گروه‌های سنی جوان، قرار گرفته‌ایم که «چرا انقلاب کردید؟». در متن این سئوال این پیش‌فرض وجود دارد که گروهی از مردم بدون وجود کمترین ایراد یا اشکال اساسی در رژیم شاه و حتی درحالی‌که آن رژیم در اوج تمدن و اقتدار بود تصمیم گرفتند آن را ساقط کنند و به این ترتیب انقلاب را آغاز و به انجام رساندند. اما برخلاف این تصور، انقلاب‌ها گزینه‌های انتخاب‌شده در دسترس نیستند که با برنامه‌ریزی قبلی و به‌دقت برگزیده شده باشند. انقلاب گزینه در دسترس فعالان اجتماعی نیست تا پس از ارزیابی آن را انتخاب کنند.

فرایند سقوط و فروپاشی رژیم‌ها خود موضوعی به‌غایت مهم و پیچیده است که به همان میزان انقلاب قابل بررسی و تحقیق است. درواقع محققان کمتر درباره روند فرسایش و افول نظام‌ها و فروپاشی آن‌ها، مستقل از کنش مخالفان، شورش‌ها و انقلاب بحث کرده‌اند و از این‌رو خطاهایی که رژیم‌ها را در سرازیری سقوط می‌اندازد کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.

انقلاب ممکن است زمانی رخ بدهد که اغلب مردم تصور وقوع آن را هم نمی‌کنند. بنابراین، انقلاب‌ها حاصل اراده‌گرایی محض مردم یا توده‌های انقلابی نیستند. انقلاب‌ها بیش از آن آشفته و درهم‌ریخته‌اند که بتوان با طرح‌های از قبل آماده آن‌ها را برنامه‌ریزی کرد.

فروپاشی نگاهی به درون رژیم شاه بحران‌ها، تضادها و ناکامی‌هایش نویسنده: هدی صابر بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه

هر دو عامل، شورش مردم و فروپاشی دولت شرط لازم برای رویداد انقلاب است. از این‌رو، مطالعه آن دسته نظام‌های حکومتی که بیشتر در معرض فروپاشی هستند اهمیت بسیار دارد.

به خواهش ما، ایران در کمیسیون چهار دولت، در ویتنام شرکت کرد و به متفق ما، ویتنام جنوبی، تجهیزات نظامی تحویل داد. همین اواخر یک واحد نظامی برای نظارت بر متارکه در ارتفاعات جولان فرستاد. به توصیهٔ ما، ایران مساعدت مالی به مصر و عده‌ای از کشورهای دیگر نیازمند تحویل داد که در این کشورها، منافع ما با ایران مشترک بود. ... ایران همچنین نقش یک معتدل‌کنندهٔ پشتیبانی در امور منطقه‌ای ایفا کرده و اختلافات محلی را به سازش رسانده و به عمان کمک کرده است تا شورش تحت پشتیبانی کمونیست‌ها را در منطقهٔ عمان سرکوب کند.

آنجا که در این عصر، ابزارهای سنتی کنترل و استقرار نظم، «جواب سابق را نمی‌دهند»، حقوق بشر «پاسخی جدید» به شرایط نوین و عصر کبیر آگاهی‌هاست ولذا مراعات حقوق بشر و ایجاد تغییراتی تازه در ساخت سیاسی دیکتاتوری‌های وابسته به‌عنوان توصیه‌ای عام از سوی حکومت جدید دموکرات، در نیمه دههٔ ۱۹۷۰ صادر می‌شود: ... زمان آن فرا رسیده است که همهٔ دولت‌ها باید به دلایل اخلاقی و انسانی، حقوق بشر را بیشتر مراعات کنند.

این گزینه در جلسه مورخ ۲۵۳۶/۹/۷ شورای اقتصاد مورد تأیید شاهنشاه آریامهر قرار گرفت و ذات مبارک همایونی مقرر فرمودند که برنامه‌های ششم و هفتم در چارچوب چنین گزینه‌ای تنظیم گردد.