بریده‌هایی از کتاب چرا دروغ می گوییم؟

وقتی فساد در لایه‌های بالای مدیریتی در یک حاکمیت رشد می‌یابد، به تدریج کارمندان پایین‌رده هم تلاش می‌کنند از این نمد برای خود کلاهی بدوزند.

رفتار پرخاشگرانه پدر و مادر، زمینه‌ساز اصلی دروغ است.

کودک و سپس نوجوان دروغ می‌گوید چون زمینه‌ای برای ارتباط شفاف و سالم بین او و پدر و مادرش وجود ندارد.

من در این باره اعتقاد ویژه‌ای دارم به جمله‌ای که شخصیت جوکر در فیلم بتمن در سکانس‌های اولیه داشت: «چیزی که تو را نمی‌کشد تو را عجیب‌تر (پیچیده‌تر) می‌کند.» جامعه ایرانی هم به شدت پیچیده شده است و بسیاری از جامعه‌شناسان و تحلیلگران تاریخی، وضعیت کنونی اجتماع ایرانی را ناشی از تاریخ دشواری که پشت سرگذاشته است می‌داند. البته من باور دارم که تاریخ همه کشورها پرفراز و فرود است و هیچ کشوری در بستری گل و بلبل به جایگاه کنونی نرسیده است. اما به هر روی، اکنون ما در نقطه‌ای هستیم که باید به تحلیل مفاهیم اجتماعی در یک زمینه گسترده بپردازیم. بسیاری باوردارند مشکلات اجتماعی ایرانیان از جمله دروغ و ریاکاری، محصول بی‌ثباتی سیاسی، عدم توزیع برابر و متقارن ثروت و استبدادزدگی تاریخی، از دوران باستان تا دوران حمله مغول و پس از آن تا به امروز است.

در حقیقت، دروغ تنها یک سویه تاریک از یک توانایی بزرگتر مثبت و کارآمد به نام خلاقیت و قدرت خیال است. کلید فرایند دروغگویی ایجاد تصویر جایگزین است (همان درخت گلابی معروف!). و این امکانی است که به ما کمک می‌کند اختراع و نوآوری کنیم. گوسفندها به این دلیل نمی‌توانند خودرو بسازند، چون نمی‌توانند آن را «تجسم» کنند. ادبیات، شعر، هنر و همه نوآوری‌های فنی، محصول تصور کردن و سپس به واقعیت تبدیل کردن آن تصورات است. اینکه گونه «انسان هوشمند» می‌تواند دروغ بگوید محصول امکانات سخت‌افزاری مغز اوست

دن آریلی روانشناس آمریکایی، در کتابش «حقایقی صادقانه درباره دروغ» جمله معروفی دارد: «ما انسان‌ها، به دنبال پیدا کردن توضیحی برای هر رفتار یا چیزی در پیرامونمان هستیم. حتی اگر توضیح ما آنقدر ضعیف باشد که هیچ نسبتی با واقعیت نداشته باشد و به عبارتی یک داستان باشد. ما به طور طبیعی (از دید زیستی) داستان‌سرا هستیم. ما برای خودمان داستان پشت داستان می‌گوییم تا به توضیحی برسیم که آن را دوست داشته باشیم و آنقدر به نظرمان منطقی جلوه کند که بتوانیم باورش کنیم. اگر آن داستان بتواند نوری از شرافت و موجه بودن هم بر ما بتاباند، دیگر چه بهتر!» ما برای توجیه رفتارمان شروع می‌کنیم به داستان گفتن و خود را فریب دادن تا آرام شویم. آنقدر داستان‌هایمان را تکرار و آنها را بازنویسی می‌کنیم تا به داستان مورد نظرمان برسیم. داستانی که وجدان (بخش سنجشگر ارزش‌های اجتماعی مغز) را قانع کند. سارقی که خود را رابین‌هودی تصور می‌کند که در حال سرقت از ثروتمندان بدکار است یا دروغگویی که رفتارش را سبب خیر و صلاح جامعه می‌داند، برای ذهن خود قصه‌ای می‌سراید که خودش را درباره درست بودن رفتارش قانع کند.

با بالارفتن سن، کودکان پختگی بیشتری در دروغ گفتن پیدا می‌کنند. چون می‌توانند از زاویه دید فرد شنونده به موضوع نگاه کنند و این چیزی است که به آن «نظریه ذهن» گفته می‌شود. همچنین دروغ گفتن نیازمند توسعه عملکردهای اجرایی مغز مانند توانایی خودکنترلی، برنامه‌ریزی و توجه است. در این مطالعه کودکان دو ساله‌ای که دروغ گفتند در آزمون مهارت‌های اجرایی مغزی و نظریه ذهن بهتر از همسالان خود بودند که دروغ نگفتند.

جامعه‌ای می‌تواند خود را در برابر دروغ واکسینه کند که ذهن‌های سنجشگر، پرسشگر و منتقد داشته باشد.

قفل‌ها شما را از آن یک درصد سارق حرفه‌ای نجات نمی‌دهد. چون آنها اگر بخواهند، هر قفلی را باز می‌کنند. قفل‌ها، خانه شما را از آن اکثریت درستکاری حفظ می‌کند که اگر ببینند در خانه یا ماشین شما باز و بدون محافظ رها شده است، ممکن است وسوسه شوند و دست به سرقت بزنند.»

تلگرام یا حتی یوتیوب یا توییتر، بخش مجرمانه بالایی ندارند و بسیاری از افراد از آن استفاده درست و سالمی می‌کنند. ولی وقتی آنها فیلتر می‌شود، استفاده‌کنندگان آن به فیلترشکن روی می‌آورند. هنگامی که شما از فیلترشکن استفاده می‌کنید، این بار این فرصت و امکان را دارید که به سایت‌های واقعا مجرمانه و غیراخلاقی هم دسترسی داشته باشید. در حالی که پیش از آن، اصلا تلاشی برای وارد شدن به آن سایت‌های غیراخلاقی و مجرمانه نمی‌کردید.