بریده‌هایی از کتاب فلسفی زیستن

زندگانی هر واقعه‌ای را که رقم بزند، ما همواره حق انتخاب خواهیم داشت: متوقف شویم یا با آنها مقابله کنیم، شانه خالی کرده و بگریزیم یا با آنها رشد کنیم. مصائب در حکم ابزارآلاتی هستند که می‌توان از طریق آنها، خودِ بهتر و برتری پدید آورد. بدون این فرصت‌ها مجال رشد نخواهیم یافت و درجا می‌زنیم.

در هر چالشی، یک فرصت رشد نهفته است. اگر این امر به ما تفهیم شده باشد، خاطرمان آسوده خواهد بود که هر گرهی که در کار می‌افتد، اعم از وقفه در فرایند و کشاکش، در حقیقت موجب افزایش قدرتمان خواهد شد.

اعتمادبه‌نفسمان نیز تحلیل نخواهد رفت، زیرا رویکردمان به‌طورکلی، نتیجه‌محور نیست.

سنکا برای روشن‌شدن «بند احتیاطی» فرمول جالبی به‌دست می‌دهد: «عزم بر آن دارم که فلان و فلان کار را به انجام برسانم، اگر و فقط اگر، حادثه‌ای سدّ راهم نشود.» معنی این عبارت این است که من کنش مورد نظرم را عملی خواهم نمود، اگر این کنش در سرنوشت رقم خورده باشد. من حداعلای توانم را به‌خرج خواهم داد اما نتیجه از ارادهٔ من همواره خارج است. قطع به یقین نمی‌توانم اطمینان بدهم که بر طبق نقشه پیش خواهد رفت، اما، من کوشش خود را می‌کنم. ـ اگر حادثه‌ای مرا باز ندارد، پهنهٔ اقیانوس را در خواهم نوردید.

«سرنوشت، پیشاپیشِ اراده حرکت می‌کند و او را به‌رغم میلش، به‌دنبال خود می‌کشاند.»

«نخستین پند من به آنان که خواهان پای‌گذاردن در وادی رواقی‌گری هستند کاری‌ست که خود، نام «رواقی‌گری در خفا» به آن داده‌ام. از پس آن برمی‌آیید، بر این عقیده هستم که با در خفا نگه‌داشتن تمرین‌های رواقیانهٔ خود، رواقی‌بودن خویش را فاش نکنید. این شیوه، مضاف بر اینکه منافعی برایتان خواهد داشت، از ضررهایی نیز مصونتان می‌دارد: نیشخند آشکارای دوستان، وابستگان، همسایه‌ها و همکارانتان.»

«تنها ضامن یک شادمانی جاودانه توأم با سبک‌بالی، داشتن شخصیتی مثمرثمر و ممتاز است.» سنکا

«آگاهی از خطا، نخستین گام در مسیر رهایی از آن است.» نخست باید متوجه باشید که در حال خطاورزی هستید، تا بعد بتوانید آن را اصلاح کنید.

یک نکته مسلّم است، اگر با چالش‌هایی در طول زندگی رویارویی نمی‌کردند، قطعاً در جایگاه کنونی خویش نمی‌بودند. دشواری‌ها حائز اهمیت بسیار هستند. برای رویارویی با دشواری‌هاست که ما پدید آمدیم.

به آموختنِ صرف قناعت نکنید و همواره در پی عمل‌ورزی باشید. زیرا همان‌طور که اپیکتتوس می‌گوید، هرچه که زمان بگذرد، آنچه را که آموخته‌ایم از یاد می‌بریم و در نهایت در تضاد با آن، عمل می‌کنیم و نظراتمان برخلاف آنچه که باید باشد می‌شود.

«بگذارید چنگال تیز فلسفه خطاهای خودتان را بخراشد و بزداید تا اینکه در انتقاد از خطاهای دیگران، دستاویزتان قرار گیرد.»

با خودآگاهی مداوم است که می‌توان در هر موقعیتی، توصیهٔ اپیکتتوس مبنی‌بر «تاب آوردن» و «صرف‌نظر کردن» را به ورطهٔ عمل کشاند: ۱- ما باید به پشتوانهٔ استقامت، در برابر هر ترس و انزجار نامعقولی تاب بیاوریم. ۲- ما باید با استعانت از قوّهٔ داوری اخلاقی و انضباط نفس، از امیال نامعقول خود صرف‌نظر کنیم. صدالبته، برای تمیز و تشخیص ترس‌ها و امیال نامعقول نیز، آگاهی نیاز است تا بتوان با شهامت و استقامت در برابر آنها تاب آورد یا با قوهّ‌ی داوری اخلاقی و انضباط نفس، از آنها تبرّی جست.

آگاه بودن، تعداد دفعاتی که مغلوب هیجانات منفی می‌شویم را کاهش می‌دهد

علت عمدهٔ دوم در سر برآوردن هیجانات منفی، همانا نقص خودآگاهی ماست.

اپیکتتوس می‌گوید: «اگر به‌دنبال تسلط بر آن چیزی باشید که در دایرهٔ اختیار شما نیست و بکوشید آنچه که متعلق به دیگران است را از آنِ خود سازید، بسیار سبک مغز هستید!»

تا آن زمان که باور داریم وقوع حوادث می‌تواند به نفع یا ضرر ما تمام شود، که لگد کردن نجاست حیوان، روز ما را خراب می‌کند و دریافت کردن یک انعام اضافی، موجب شادمانی می‌شود؛ تا آن زمان که واهمه داریم امیالمان محقق نمی‌شود و به آنچه که طلب کرده‌ایم، دست نیابیم، همه و همه، ریسمان اختیار ما را چونان یک عروسک خیمه‌شب‌بازی به‌دست شوریدگی‌ها می‌دهد. هیجاناتی که زاییدهٔ داوری‌های نادرست ما نسبت به پدیده‌هایی هستند که به خودیِ خود، نیک و نکوهیده محسوب نمی‌شوند.

پس داوری‌های نادرست ماست که سبب‌ساز هیجانات منفی می‌شود و دوباره و دوباره این هیجانات سد راه زندگانی شاد ما می‌شوند، زیرا ما را ملزم می‌کنند به‌جای واکنش‌های معقول، پاسخ‌های عجولانه و واکنشی بروز دهیم.

ما آن چیزی را می‌خواهیم که از دایرهٔ اراده‌مان خارج است. «شوریدگی‌ها زاییده نمی‌شوند مگر آن زمان که تحقق امیال یک شخص، به ناکامی ختم شود.» اپیکتتوس این سخن را می‌گوید تا ما دریابیم هیجانات منفی زمانی از عدم به عالم وجود سر برمی‌دارند که مطلوب ما حاصل نشود. این ناکامی، سیل اندوه را جاری می‌کند و سوگواری و رشک پدیدار می‌شوند. رشک نیز حسد و چشم و هم‌چشمی را برمی‌انگیزد و در نهایت، کار به جایی می‌رسد که گوشمان از شنیدن استدلال عاجز می‌شود.

دائم مراقبیم که چه خطراتی ما را تهدید می‌کند. سیر تکاملی ما نیز بر پایهٔ همین منفی‌نگری صورت گرفته است و موانع را بیش از فرصت‌ها درک می‌کنیم. پس دغدغهٔ سلامتی، ثروت و جایگاه اجتماعی، در ماهیت انسانی ما نهفته است. گویی این عناصر، برای حفظ بقای ما ضروری هستند. از همین روست که به‌صورت ناخودآگاه، دائماً خود را با دیگران قیاس کرده و بر خطرات احتمالی متمرکز می‌شویم و طمع مال‌اندوزی گریبانمان را رها نمی‌کند.

«هر آنچه را که در میان شعله‌های مشتعل و سوزان آتش بیفکنید، نور و روشنایی از میان آن سر برمی‌کشد.» مارکوس آئورلیوس