بریده‌هایی از کتاب فلسفی زیستن

به‌جای اینکه عمل را برای خوشایند مردم انجام دهید، به این خاطر که شایسته است انجام می‌دهید. این دو نیت کاملاً از هم متفاوت هستند. خوشنودی خاطر را از این کسب کنید که بهترین خویش را علنی کرده‌اید. شهرت‌جویی و تمجید و تحسین دیگران را فراموش کنید و به نیک‌کرداری خویشتن معطوف شوید. هر گامِ شما تنها می‌بایست با استدلال‌ورزی، شهامت، انصاف و انضباط نفس قرین باشد.

مارکوس آئورلیوس پرسش عمیقی را طرح می‌کند: «وقتی عملی را به شایستگی انجام می‌دهید و موجب بهرهٔ دیگران از آن می‌شوید، چرا چون جاهلان چشم به اتفاقی می‌دوزید که از این والاتر باشد؟»

هرگاه که دربه‌در در جست‌وجوی موقعیت اجتماعی هستیم، برای دیگران بستری فراهم می‌کنیم که ما را تحت تسلط خود قرار دهند. اعمالمان باید دائم با حساب و کتاب باشد تا مورد تأیید ایشان قرار بگیریم و از عمل به هرآنچه اینان خوش نمی‌دارند صرف‌نظر کنیم. در حقیقت با شهرت‌جویی عملاً به بردگی کشیده می‌شویم.

«آنان که از تجسّم نام و آوازهٔ خویش پس از مرگشان، لذت سراپایشان را فرامی‌گیرد و از یاد می‌برند همان مردمانی که ایشان را به نام می‌شناسند نیز، به زودی از دنیا خواهند رفت، همان‌گونه مردمان پس از آنها نیز. شهرت آنان همچون سوسوی شعلهٔ شمعی، از این دست به آن دست سپرده می‌شود تا قطره قطره دود شود و از میان رود.» مارکوس آئورلیوس

اپیکتتوس پند می‌دهد: «در باب نقش‌های اجتماعی خود تأمل کنید، اگر از اعضای هیئت امنا هستید، وظایف او را مدنظر قرار دهید. اگر یک جوان هستید، کشف کنید جوان‌بودن چگونه ممکن است. اگر یک سالخورده هستید، در نظر بیاورید سالخوردگی دلالت بر چه ویژگی‌هایی دارد، اگر یک پدر هستید، پدرانگی را بیاموزید. اگر در باب هر یک از سِمَت‌های خویش تعمّق کنیم، کنش‌های متناسب با آن را درخواهیم یافت.»

اپیکتتوس پند می‌دهد: «در باب نقش‌های اجتماعی خود تأمل کنید، اگر از اعضای هیئت امنا هستید، وظایف او را مدنظر قرار دهید. اگر یک جوان هستید، کشف کنید جوان‌بودن چگونه ممکن است. اگر یک سالخورده هستید، در نظر بیاورید سالخوردگی دلالت بر چه ویژگی‌هایی دارد، اگر یک پدر هستید، پدرانگی را بیاموزید. اگر در باب هر یک از سِمَت‌های خویش تعمّق کنیم، کنش‌های متناسب با آن را درخواهیم یافت.»

یک تمرین سه بخشی تحت‌عنوان «خوب»، «بهتر» و «بهترین» برای خویش در نظر گرفته‌ام؛ پاسخ سه پرسش ساده را از خود جویا می‌شوم: ـ خوب: امروز از عهدهٔ کدام کار به شایستگی برآمدی؟ ـ بهتر: چگونه می‌توانی بهتر باشی؟ برای بهتر بودن به چه کاری می‌توانی دست بزنی؟ ـ بهترین: اگر بخواهی بهترین خود باشی، به چه مؤلفه‌هایی نیاز داری؟

اپیکتتوس توصیه می‌کند که صبح‌گاهان برنامهٔ روزانهٔ خود را بازخوانی کنید و شبانگاهان پیشرفت آن را مورد نقد قرار دهید. هر بامداد، ما باید چند پرسش را با خود مطرح کنیم: ـ برای رهایی از هیجانات منفی، چه کارهایی مانده که تا به‌حال در پیش نگرفته‌ام؟ ـ برای آسوده داشتن خاطر، به چه مؤلفه‌هایی احتیاج دارم؟ ـ من چگونه موجودی هستم؟ یک موجود خردورز. غرض از این نکات این است که امروز، بیش از دیروز مفیدِ فایده باشیم و یک گام به هدف خود نزدیک‌تر شویم، ضمن اینکه ماهیت خردورز خویش را به خود گوشزد می‌کنیم تا بیش از اندازه به وضعیت جسمانی، دارایی و یا شهرت خود، بها قائل نشویم. خوش‌تر آنکه مشتاق خردورزی و نیک‌نهادی باشیم و در کنش‌هایمان، تدبیر به‌خرج دهیم.

«ویران شدن، که عبارت است از اینکه احساس کنیم یک حادثه کمرمان را شکست و ما را در بهت و ناباوری فرو برد. حکایت از این دارد که ما تا چه میزان احتمال وقوع یک حادثه را غیرمحتمل می‌دانستیم.»

«ویران شدن، که عبارت است از اینکه احساس کنیم یک حادثه کمرمان را شکست و ما را در بهت و ناباوری فرو برد. حکایت از این دارد که ما تا چه میزان احتمال وقوع یک حادثه را غیرمحتمل می‌دانستیم.»

این تمرین ذهنی را می‌توانید به منزلهٔ نوعی پیش‌بینی تلقی کنید. پیش از دست به کار شدن در هر عملی، از خود این سؤال‌ها را بپرسید: ـ چه چیز ممکن است درست از آب درنیاید؟ ـ چه موانعی ممکن است سر راه سبز شوند؟ ـ کجاها ممکن است با شرایط بغرنج روبه‌رو شوم؟ این تمرین به احساسات و عواطف انسانی، حالت ارتجاعی می‌دهد. از این طریق، خود را پیشاپیش برای وقوع شرایط دشوار آماده می‌کنید. به بیان دیگر، در زمانی که هنوز اتّفاق بدی رخ نداده است آماده می‌شوید که اگر ورق برگشت چگونه عمل کنید.

هر آنچه متعلّق به خود می‌دانید، قرضی‌ست کوتاه‌مدت که طبیعت به شما ارزانی داشته است. آن هم نه به‌عنوان هدیه، بلکه وامی که به‌محض درخواست مالک، باید فوراً بازپس داده شود و به‌قول سنکا، «اگر اعتراض کنید، حکم یک مقروضِ گله‌مند را خواهید داشت که لطف وام‌دهنده را با بداخلاقی پاسخ می‌گوید.»

مارکوس آئورلیوس متذکر می‌شود که این مطلب را هر سحرگاه به خود یادآور شوید: «هر سحرگاه که از خواب برمی‌خیزی، درنظر بیاور که زنده‌بودن، چه گنجینهٔ هنگفتی‌ست؛ نفس‌کشیدن، اندیشیدن، لذت‌بردن و مهر ورزیدن.»

اندیشیدن به مرگ، شما را از تصمیمات بی‌پایه و اساس بازمی‌دارد و هدردادن زندگی در پی امور ناچیز را متوقف می‌دارد. تکلیفتان با خود روشن خواهد بود که چه هدفی را در زندگی تعقیب می‌کنید و منجر به این می‌شود که همهٔ توان خود ر، صرف امور ارزشمند کنید. اینکه در زندگی می‌خواهید به کجا برسید. زندگی توأمان با فضیلت‌مندی، حاصل این نظر است و هرآنچه که تا به‌حال از دست داده‌ایم را بی‌اهمیت می‌سازد.

چه می‌دانیم که قلب ما چه مدت زمان دیگر خواهد تپید؟ تصمیم با ما نیست. تنها انتخابی که پیشِ‌رو داریم، گزینش نحوهٔ زیستمان در زمان حاضر است. فلاسفهٔ رواقی، برای بهره‌بردن حداکثری از طول عمر، توصیه می‌کنند به‌گونه‌ای عمل کنیم که گویی امروز، آخرین روز زندگانی ماست. مارکوس آئورلیوس توصیه می‌کند: «مرگِ خود را قطعی بدان، به‌گونه‌ای که تمام زندگانی خود را پشت سر نهاده‌ای، آن مختصری که برایت به‌جا مانده را به نیکوترین احوال سپری کن.» زیستن با این انگاره که آخرین روز عمرمان است، به این معناست که از سبک زندگی سبک‌سرانه، استفاده از مواد مخدر قماربازی و رفتن با روسپیان، دست بکشیم. به این معنی است که مداوم، آگاهی خود را از فناپذیر بودنمان نشان دهیم. عمر ما جاودانه نیست، محتمل است آفتاب فردا را به چشم نبینیم. همچون یک ساعت، خواهیم گذشت.

زاویهٔ دید خود را به‌پهنای تاریخ نسل آدمی گسترش دهید. می‌بینید؟ همه‌چیز پدید می‌آید و رو به زوال می‌رود، هیچ‌چیز جاودانه نیست.

اگر تمثیل رودخانه را به ذهن بسپارید، چسبندگی به داشته‌هایتان، تقلیل می‌یابد و ترس از دست‌دادنشان کمتر شما را نگران می‌کند. زیرا به‌خوبی آگاهید که همه چیز موقّتی‌ست، حتی چیزهایی که برخلاف میل شماست. این‌گونه، برجسته‌سازی امور بیرونی به‌مرور در شما کاهش می‌یابد. آگاه‌بودن به ناپایداری امور، چسبندگی شما به آنها را تقلیل خواهد داد و هرگاه با تغییر یا فقدان آنها روبه‌رو شوید، قدرت پذیرشتان بیش از پیش خواهد شد.

«همواره به این بیندیش هرآنچه که هم‌اکنون وجود دارد و یا در آستانهٔ به‌وجود آمدن است، به چه سرعتی می‌تواند به گذشتهٔ ما تعلّق گیرد و در یک چشم برهم زدن، ناپدید گردد.»

چگونگی عملکرد شما تماماً به درک و دریافت شما از مسئله ارتباط دارد. یک اتفاق واحد را، هم می‌توان گلوله‌های سربی تلقی کرد که به پا آویخته شده‌اند و مانع حرکت می‌شوند، و هم می‌توان بال‌هایی انگاشت که بر شانه‌های ما درآمده‌اند. تعبیر و تفسیر شما از مصائب، نکتهٔ کلیدی‌ست که رمز موفقیت و پیگیری شما بر آن را در خود نهفته دارد. پس خودِ اتفاق تعیین‌کنندهٔ هیچ امری نیست، تعبیر و تفسیری که ما بر آن می‌گذاریم کلید معماست.

زندگانی هر واقعه‌ای را که رقم بزند، ما همواره حق انتخاب خواهیم داشت: متوقف شویم یا با آنها مقابله کنیم، شانه خالی کرده و بگریزیم یا با آنها رشد کنیم. مصائب در حکم ابزارآلاتی هستند که می‌توان از طریق آنها، خودِ بهتر و برتری پدید آورد. بدون این فرصت‌ها مجال رشد نخواهیم یافت و درجا می‌زنیم.