بریده‌هایی از کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران

«ملت» در اصطلاح قرآن به معنی راه و روش و طریقه‌ای است که از طرف یک رهبر الهی بر مردم عرضه شده است.

واحد و احساسات واحد دارد و همبستگی نیرومندی میان آنان حکمفرماست. هر اندازه جدایی میان آنهاست مربوط به خود آنان نیست، مربوط به حکومتها و دولتها و سیاستهاست، و در قرون جدید قدرتهای اروپایی و آمریکایی عامل اساسی این جدایی هستند.

فریاد ز شیرینی و پرویزی افرنگ عالم همه ویرانه ز چنگیزی افرنگ

اسلام بدون شک یک نظام فکری و اعتقادی جدید به ایران داد، و همان‌طور که قبلاً ذکر کردیم مردم ایران به شکل بی‌سابقه‌ای نظامات فکری و اعتقادی اسلام را پذیرفتند و افکار و معتقدات پیشین خود را دور ریختند و این پذیرش، دفعی و فوری نبود، تدریجی بود و مخصوصاً بیشتر در دوره استقلال و قدرت ایرانیان در مقابل اعراب صورت گرفت.

پیدا شدن و تولد ناسیونالیسم ملتها کاملاً مصادف با زمانی بوده است که توده مردمی یک احساس درد یا خلأ عمومی و مشترک کردند؛

عوامل تاریخ و زبان و سنن و شرایط اقلیمی مشترک در پیدا شدن شعور ملی نقشی لحظه‌ای دارند نه دائمی.

زبان یا سنن معینی جلوه و ظهور بیشتر یافته و سمبل و شعار آرمان ملی می‌گردد (چنانکه زبان هندی به هنگام مبارزه استقلال‌طلبی هند و زبان عربی به دوران جنگهای آزادیبخش الجزایر چنین نقشی داشته‌اند) ولی این جلوه و ظهوری موقت است و تنها حکم انگیزنده توده ملت را دارد.

مولدم جام و رشحه قلمم جرعه جام شیخ‌الاسلامی است زین سبب در جریده اشعاربه دو معنی تخلصم جامی است

کاتبی استاد علامه حلی و قطب‌الدین شیرازی و همکار و مصاحب خواجه نصیرالدین طوسی در ساختن رصد مراغه بوده

فارابی فلاسفه قبل از خود را تحت‌الشعاع قرار داد. تالی‌تلْو ارسطو شمرده شد و «معلم ثانی» لقب یافت.

فقه عبارت است از فن استخراج و استنباط احکام از مدارک: کتاب، سنت، اجماع، عقل

محرک اصلی مسلمین به فراگیری و جمع و نقل اخبار و احادیث، اولاً نیاز مسلمین به احادیث در امور دینی بود. ثانیا شخص رسول اکرم بنا بر روایت مسلّم و قطعی شیعه و سنی، مکرر مردم را تشویق می‌کرد که آنچه از او می‌شنوند ضبط کنند و برای آیندگان نقل نمایند

در میان علوم اسلامی، اولین علمی که تکون یافت علم قرائت و پس از آن علم تفسیر بود. علم قرائت مربوط به لفظ قرآن است که چگونه خوانده شود، و علم تفسیر مربوط به مفاهیم و معانی کلام‌اللّه مجید است. در علم ق

امام سپس اضافه فرمود: از ایندو کدام اشرفند؟ آیا آن که از پیغمبر و ملحق به پیغمبر است یا آن که وابسته است به یک عرب جلف که به پشت پای خود ادرار می‌کند؟ سپس فرمود: آن که از روی میل و رضا داخل اسلام می‌شود بسی اشرف است از آن که از ترس وارد اسلام شده است. این اعراب منافق از ترس مسلمان شدند ولی ایرانیان با میل و رغبت مسلمان شدند.»

سفینه‌البحار، ماده «ولی» می‌نویسد: «علی علیه‌السلام در یک روز جمعه بر روی منبری آجری خطبه می‌خواند. اشعث بن قیس کندی که از سرداران معروف عرب بود آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین، این «سرخ‌رویان»(یعنی ایرانیان) جلو روی تو بر ما غلبه کرده‌اند و تو جلو اینها را نمی‌گیری. سپس در حالی که خشم گرفته بود گفت: امروز من نشان خواهم داد که عرب چکاره است. علی علیه‌السلام فرمود: «این شکم‌گنده‌ها خودشان روزها در بستر نرم استراحت می‌کنند و آنها (موالی و ایرانیان) روزهای گرم به خاطر خدا فعالیت می‌کنند و آنگاه از من می‌خواهند که آنها را طرد کنم تا از ستمکاران باشم. قسم به خدا که دانه را شکافت و آدمی را آفرید که از رسول خدا شنیدم فرمود: به خدا همچنانکه در ابتدا شما ایرانیان را به خاطر اسلام با شمشیر خواهید زد، بعد ایرانیان شما را با شمشیر به خاطر اسلام خواهند زد.»

مسلمانان عرب در جانب غربی توانستند دامنه فتوحات خود را تا قلب اروپا پیش ببرند، اما در طول تاریخ بسیاری از آن مناطق از حوزه متصرفات اسلامی خارج شد و مردم آن سرزمین مسلمانی را رها کردند، ولی تمدن اسلامی که به‌وسیله عنصر ایرانی در نواحی شرقی پایه‌گذاری شد آنچنان ثابت و استوار ماند که پس از گذشت قرنها هنوز آن مردم به قبله مسلمانان نماز می‌خوانند و کتاب کریم را تلاوت می‌کنند.

«لِیدَعْنَ رِجالٌ فَخْرَهُم بِأَقْوامٍ، اِنَّما هُمْ فَحْمٌ مِنْ فَحْمِ جَهَنَّمَ اَوْ لَیکونَنَّ اَهْوَنَ عَلَی‌اللّه‌ِ مِنَ الْجِعْلانِ الَّتی تَدْفَعُ بِاَنْفِهَا النَّتَنَ» یعنی آنان که به قومیت خود تفاخر می‌کنند، این کار را رها کنند و بدانند که آن مایه‌های افتخار جز زغال جهنم نیستند و اگر آنان دست از این کار نکشند، نزد خدا از جعلهایی که کثافت را با بینی خود حمل می‌کنند پست‌تر خواهند بود.

مسأله مهم در نشر دعوت اسلامی که اسلام را از مسیحیت و مانویت و سایر دعوتهایی که انتشار وسیع یا سریع داشته‌اند ممتاز می‌کند، این است که عوامل تبلیغ اسلام توده مردم بوده‌اند نه یک دستگاه طویل و عریض تبلیغاتی. توده‌های مردم صرفا تحت تأثیر انگیزه‌های وجدانی بدون آنکه بخواهند وظیفه‌ای را که از طرف یک سازمان روحانی یا غیر روحانی به آنها محول شده انجام دهند، به نشر و تبلیغ اسلام پرداخته‌اند، و این جهت است که ارزش فوق‌العاده‌ای به انتشار اسلام می‌دهد. در این جهت اسلام بی‌رقیب است.

یکی از موضوعات مهمی که در ایران مخصوصا خراسان مورد توجه قرار گرفت موضوع علم حدیث بود. در این مورد باید انصاف داد که ایرانیان در تدوین حدیث سهم مؤثری دارند بلکه باید آنان را مؤسس مکتب علم‌الحدیث نامید.

همه مورخین می‌نویسند که دین اسلام با سرعتی شگفت‌انگیز در ایران پیش‌رفت و این ملت بدون جنگ و جدال از آن استقبال کرد و در مدت بیست سال، تمام فلات ایران را از ساحل فرات تا رود جیحون و از کناره‌های سند تا کرانه دریاچه خوارزم فرا گرفت.