بریده‌هایی از کتاب انسان در جست‌وجوی معنا

یک ارباب ثروتمندِ ایرانی به همراه خدمتکارش در حال قدم‌زدن در باغ بودند. خدمتکار گریه می‌کرد و می‌گفت عزرائیل را دیده که او را به مرگ تهدید کرده است. از اربابش خواهش کرد که سریع‌ترین اسبش را به او بدهد تا هرچه زودتر به تهران برود و بتواند تا شب به آنجا برسد. ارباب پذیرفت و خدمتکار به سمت تهران تاخت. ارباب در راه برگشت به خانه عزرائیل را دید. از او پرسید: «چرا خدمتکار مرا ترساندی و او را تهدید به مرگ کردی؟» عزرائیل پاسخ داد: «من او را تهدید نکردم. فقط از اینکه هنوز او را اینجا می‌دیدم متعجب شده بودم، درحالی‌که قرار بود امشب در تهران به سراغش بروم.»

نه‌تنها تجربه‌ها، بلکه تمام کارهایی که تاکنون انجام داده‌ایم، تمام افکار بزرگی که در سر داشته‌ایم، و تمام رنج‌هایی که تحمل کرده‌ایم هیچ‌کدام ازبین‌رفتنی نیستند. درست است که همهٔ اینها در گذشته اتفاق افتاده‌اند، ولی ما به آنها هستی بخشیده‌ایم، چراکه بودن خودش نوعی هستی است و شاید هم بهترین نوع آن.

شاید هم سعی می‌کردم دلیلی برای رنج‌کشیدن‌ها و مرگ تدریجی‌ام پیدا کنم. در آخرین اعتراض خشونت‌آمیزم علیه ناامیدی که از مرگ زودهنگام به من دست داده بود، احساس کردم روحم از اعماق تاریکی فریاد می‌کشد. احساس کردم ناامیدی و پوچی را درهم نوردیده و از جایی ندای پیروزی به گوشم می‌رسید و در جواب سؤالم که آیا در زندگی هدفی والا وجود دارد پاسخ می‌داد «بله».

اما کاش آنها هیچ‌گاه از آینده دست نمی‌کشیدند. اگر کسی در جست‌وجوی هدف زندگی‌اش نباشد، متلاشی می‌شود و به ناچار تسلیم گذشتهٔ خود شده و تنها با واپس‌نگری، مدام خاطرات گذشته را به خود یادآوری می‌کند.

آنهایی که ارتباط بین روح یک انسان، با جرئت و امید را درک می‌کنند و با ارتباط نزدیک آن به سلامتی و ایمنی جسمانی آشنا هستند، به خوبی می‌دانند که ازدست‌دادن ناگهانی جرئت و امید پیامدهای مرگباری را به همراه دارد.

هرروز و هرساعت فرصتی برای تصمیم‌گیری در برابر انسان قرار می‌گیرد و تعیین‌کنندهٔ آن است که آیا انسان تسلیم عوامل سلب‌کنندهٔ آزادیِ درونی و خودِ واقعی خویش خواهد شد یا نه؟ تصمیماتی که تعیین می‌کنند آیا بازیچهٔ شرایط می‌شود یا نه؟

اگر در زندگی غایتی وجود دارد، پس باید معنایی در رنج‌کشیدن و مُردن وجود داشته باشد؛ اما هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید که آن غایت و معنا چیست. هرکس باید خودش معنای زندگی را پیدا کند و مسئولیت آن را بپذیرد. اگر در این امر موفق شود، با وجود همهٔ تحقیرها باز هم رشد خواهد کرد.

عشق تنها راه رسیدن به اعماق وجودی انسان است. هیچ‌کس نمی‌تواند بدون عشق از گوهر وجودی دیگران آگاهی یابد. انسان با عاشق‌بودن می‌تواند خصایص و ویژگی‌های منحصربه‌فرد معشوق را ببیند

«زندگی مانند رفتن به دندانپزشکی است. همیشه انتظار چیزهای بدتر را دارید، درحالی‌که سختی‌ها به پایان رسیده‌اند.»

اگر کسی در جست‌وجوی هدف زندگی‌اش نباشد، متلاشی می‌شود و به ناچار تسلیم گذشتهٔ خود شده و تنها با واپس‌نگری، مدام خاطرات گذشته را به خود یادآوری می‌کند. پیش‌تر به این موضوع اشاره کرده بودیم که اندیشیدن به گذشته و تمایل به واپس‌نگری به زندانی کمک می‌کند که زمان حال را با تمام وحشتش راحت‌تر تحمل کند و کمتر جنبهٔ واقعی برایش داشته باشد. اما به کل فراموش‌کردن زمان حال نیز خطراتی در پی دارد.

مدت زمانی که برای یک فرد سپری می‌شود بستگی به ذهن دارد. سپری‌شدن زمان همچنین برای زندانیان نیز مشکلی بزرگ بود و طول‌کشیدنش انواع مختلفی داشت، مثلاً یک روز از اسارتشان که با شکنجه و خستگی سپری می‌شد گویی انتهایی نداشت، اما گاهی یک هفته سریع‌تر از یک روز می‌گذشت. رفیقم با این نظر من که در اردوگاه یک روز طولانی‌تر از یک ماه می‌گذرد هم‌عقیده بود. در کتاب کوه جادویی (اثر توماس مَن) که شامل نکات روانشناسی است آمده که چقدر تجربه‌های زمانی‌مان یکدیگر را نقض می‌کنند. وی بر روند تغییرات روحی در افرادی که موقعیت‌های روانی قابل قیاسی دارند مطالعه می‌کرد. به‌عنوان مثال بیماران مبتلا به سِل که هیچ اطلاعی از مدت درمانشان نداشتند از مشکلاتِ زمانی رنج می‌بردند و بدون هدف و امید به آینده روزها را سپری می‌کردند.

انسانی که نتواند پایان «زندگی موقت» خود را ببیند قادر به تمرکز روی هدف نهایی زندگی خویش نخواهد بود. او از زندگی‌کردن برای آینده دست می‌کشد و همه‌چیز برایش عادی می‌شود. زندگی رنگ دیگری به خود می‌گیرد، ساختارش تغییر می‌کند و علائم فاسدشدن ظاهر می‌شود. به‌طور مثال کارگران بیکار در چنین موقعیتی هستند، وجود و زندگی‌شان موقتی می‌شود و در شرایط خاص قادر به هدف‌گذاری برای آیندهٔ خویش نخواهند بود.

عامل دگرگونی اوضاع روحی یک زندانی ارتباط چندانی با شرایط روحی و روانی زندان نداشته، بلکه نتیجهٔ تصمیمات آزادانهٔ خودِ او بوده است. بررسی‌های روانشناسی بر روی زندانیان نشان داد تنها افرادی تحت تأثیر شرایط اردوگاه قرار می‌گیرند که ایمان خود را از دست داده‌اند؛ اما چه چیزی ایجادکنندهٔ این نیروی درونی است؟

مگر در مزامیر نیامده که خداوند اشک‌های بندگانش را نگه می‌دارد؟ پس شاید هیچ‌کدام از رنج‌هایت بیهوده نباشد.»

زیاد مطمئن نیستم، اما انسان معمولاً در کشتزار زندگی به خوشه‌های به‌جامانده می‌نگرد تا به انبار توشهٔ گذشته، جایی که همهٔ خوشی‌ها و رنج‌ها و کردارش نهفته‌اند. هر چیزی که در گذشته انجام شده را نمی‌توان انجام‌نشده انگاشت و هیچ چیز در گذشته از بین نمی‌رود. بهتر است بگویم بودن مطمئن‌ترین نوع هستی است.

آنهایی که ارتباط بین روح یک انسان، با جرئت و امید را درک می‌کنند و با ارتباط نزدیک آن به سلامتی و ایمنی جسمانی آشنا هستند، به خوبی می‌دانند که ازدست‌دادن ناگهانی جرئت و امید پیامدهای مرگباری را به همراه دارد. دلیل مرگِ دوستم هم همین بود، به او وعدهٔ آزادی داده شده بود، اما محقق نشد و او به شدت ناامید شده بود. این موضوع ناگهان مقاومت جسمانی‌اش را در مقابل تیفوس پایین آورد و همین امر موجب مرگش شد.

اگر معنایی در زندگی وجود دارد پس باید معنایی هم در رنج باشد، رنج همانند مرگ و سرنوشت قسمت جدانشدنی زندگی است. بدون مرگ و رنج زندگی انسان کامل نمی‌شود. بشر سرنوشت خود را با تمام درد و رنجش می‌پذیرد، حتی در بدترین شرایط فرصتی دوچندان به خود می‌دهد تا معنای عمیق‌تری به زندگی‌اش ببخشد. او می‌تواند شجاع، باوقار و متواضع باقی بماند یا می‌تواند برای حفظ عزت‌نفسش تمام صفات خوب خود را کنار گذاشته و به پست‌ترین چیز تبدیل شود.

همیشه تصمیم‌هایی برای گرفته‌شدن وجود دارد.

چقدر تصمیمات بشر ناپایدار است، به‌خصوص وقتی پای مرگ و زندگی در میان است.

درد و رنج یک انسان مشابه عملکرد گاز است. مقدار مشخصی از گاز که به داخل یک اتاق پمپاژ می‌شود و در نهایت بدون اهمیت داشتن اندازهٔ اتاق، گاز تمام آن را به‌طور یکسان در بر می‌گیرد. درد و رنج هم دقیقاً به همین شکل عمل می‌کنند. روح و ضمیر آگاه انسان را کامل در بر می‌گیرند و مهم نیست که میزانشان چقدر است. برای همین می‌توان گفت که «میزان» رنج بشر کاملاً نسبی است.