بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

تمرکز قدرت و ثروت در سیستم و بدنه‌ای که طبعاً همه خودساخته نیستند، فسادزا است و نه با قانون و نه با قوه قضائیه قابل‌کنترل نیست؛

ولیّ خدا توانایی بالایی در توزیع فرصت‌ها بین آحاد جامعه دارد. اگر مسئولین اجرایی هم مثل ولی خدا انسان‌های خوب و مهذبی باشند و بدانند که سیاست صحیح اسلامی چگونه حکم می‌کند، آنها نیز فاسد نخواهند شد؛ چون می‌دانند چگونه مدیریت کنند که تمرکز قدرت بوجود نیاید و چگونه باید فرصت‌ها را بین مردم توزیع کنند.

مرحوم آیت الله بهجت می‌فرمودند: «در درس خواندن و تحصیل علوم نبوغ شرط نیست. ملا صالح مازندرانی (رحمه‌الله) هنگامی که برای درس از خانه بیرون می‌رفت، از در خانه تا مدرسه کاه می‌ریخت تا هنگام بازگشت راه را گم نکند. با این کندی حافظه، بر اصول کافی شرح نوشت که از بهترین، یا بهترین شروح است.»

هر عملی که انجام می‌دهیم، زمانی ارزشمند است که بر اساس انگیزه‌های درونی و بدون تأثیر گرفتن از تشویق و تنبیه فوری و مستقل از آنها باشد

در قرآن کریم بیش از ۲۲۰ بار از تقوا سخن گفته و حدود ۸۰ بار به تقوای خدا امر شده است. به‌گونه‌ای که هیچ امر دیگری به این تعداد و اهمیت نبوده و می‌توان محوری‌ترین بحث قرآن کریم را بحث تقوا دانست. ملاک ارزش‌گذاری خداوند بر انسان‌ها نیز تقوای آنهاست: «إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکم؛ همانا گرامی‌ترین شما باتقواترین شماست» (حجرات/۱۳) اما درعین‌حال علمی به نام «علم تقوا» تدوین نشده و توصیهٔ به تقوای قرآن نیز تنها به‌عنوان یک دستور فردی و زیرمجموعهٔ «علم اخلاق» مدنظر قرار گرفته است.

چون نظام ارزش‌ها در اسلام بر پایهٔ تقوا بنا شده و برتری افراد به مقدار بیشتر بودن تقوای آنهاست: إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکم (حجرات/۱۳)

چیزی که باعث می‌شود انسان به این حد از گذشت برسد که حتی حاضر باشد خوبی‌های خودش به اسم دیگران تمام شود تقوا است. جز با تقوا نمی‌توان به این مرتبه رسید؛

ادارهٔ جامعه با مدل تقوا، موجب می‌شود هرکسی روی پای خودش بایستد و نسبت به دیگران هم احساس مسئولیت کند. در این صورت، مردم قوی می‌شوند و به‌صورت گروهی زندگی خودشان را بدون نیاز به دولت اداره خواهند کرد.

اما در مدیریت جامعه به روش تقوا، با کاهش شدید «نظارت‌های بیرونی» انگیزه‌های درونی انسان‌ها تقویت می‌شود، و «احساس مسئولیت» افراد، نسبت به خود و اطرافیان افزایش می‌یابد. در جامعهٔ دینی، نظارت‌های بیرونی کاهش می‌یابد تا فرصت برای رشد انگیزه‌های درونی (تقوا) فراهم شود. در این جامعه وقتی انسان‌ها توصیه به تقوا می‌شوند، یعنی دائماً به افراد یادآوری می‌شود که کارها را با اصیل‌ترین انگیزه‌ها یعنی تقوای الهی انجام دهند.

بنابراین برای مدیریت جامعه به روش تقوا لازم است هم در قلهٔ هرمِ قدرت فردی با تقوا باشد، هم در دامنهٔ آن اکثریت با افراد با تقوا باشد تا از سوءاستفاده‌های بزرگ این‌چنینی جلوگیری شود.

تقوا یعنی خودکنترلی، یعنی عمل کردن با انگیزه‌های درونی، نه با کنترل و انگیزه‌های بیرونی

مراقب «نگاه خدا» هستند،

نظام‌ها و ساختارهای جامعه نیز بر مبنای چنین تفکری پی‌ریزی شوند،

نمونهٔ دیگر از قوانین اضافی که وضع شده و می‌توان با الگوگیری از روش تقوا جایگزینی مناسب برای آن یافت،

مراتب ارزش انسان‌ها نیز با تقوا تعیین می‌شود: «إِنَّ أَکرَمَکمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست» (حجرات/۱۳)

تقوا قانونِ خودش را دارد. قانون تقوا مثل قانونِ مدنی یا جزایی نیست و نظارت بیرونی، کمترین نقش را در آن دارد. قانون تقوا بر اتکا و توجه به «خودکنترلی» تأکید می‌کند که ریشه در انگیزه‌های درونی فرد دارد. تقوا می‌گوید: «فشار محیط را تا آنجا که ممکن است، از روی انسان بردار. به‌جای اینکه با قانون بر مردم تسلط و قدرت پیدا کنی، مردم را از درون قدرتمند کن!

وقتی جامعه از چنین سیستم‌های مبتنی بر تقوا فاصله می‌گیرد، و به‌عنوان مثال همین «یک» توصیه و قانون دین در مورد روش حل اختلاف زوجین مهجور و غریب می‌ماند، باید «صدها» قانون اضافی وضع کرد که نه‌تنها انعطاف و کارآمدی همان یک قانون را ندارد، بلکه به دلیل زیادیِ قوانین، مانع رشد تقوا و پرورش انگیزه‌های درونی در جامعه نیز می‌شود که این نیز خود یکی از عوامل مهم در افزایش اختلافات خانوادگی است.

دلیل اینکه در دین اسلام تجارت این‌قدر تحسین شده و از کارمندی نهی شده است چیست؟ چون در تجارت کردن فرد مستقل عمل می‌کند و این استقلال بسیار ارزشمند است.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ، الْجَبَلُ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَیْ‌ءٌ؛ مؤمن سخت‌تر و سفت‌تر از کوه است، چون می‌توان از کوه چیزی جدا کرد، اما نمی‌توان از دین مؤمن چیزی را جدا نمود.»

بسیاری از والدین در تربیت فرزند، کاری به «تقوا» ندارند و فقط به «نتیجه» اهمیت می‌دهند؛ مثلاً می‌گویند: «فرزند ما باید درس بخواند و نمره بگیرد، باید کنکور قبول شود، ما پیش فامیل آبرو داریم...» اما توجه نمی‌کنند که فرزندشان با چه فرایند و روشی درس می‌خوانَد؟ نمی‌بینند که فرآیند تحصیلش از اول درست نبوده و فقط نمره گرفته است و فرزندشان اصلاً اهل تحلیل نیست. انسانِ باسوادی است اما مولّد نیست، مقلّد است، یک عنصر وابسته است. چنین کسی انسان مفید و برجسته‌ای نمی‌شود.