بریده‌هایی از کتاب تقوا؛ طرحی برای ادارۀ جامعه

به طور کلی نمازخوان بودن یا هر کار خوب دیگری اگر در اثر چیزی غیر از تقوا به وجود آمده باشد ارزش چندانی هم نخواهد داشت. چون خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین؛‌ خداوند فقط از متقین قبول می‌کند.» (مائده/۲۷)

خداوند وقتی می‌خواهد ما را تربیت کند، با مفهومی مانند تقوا این کار را می‌کند؛ یعنی انگیزه‌های درونی ما را تقویت می‌کند تا بدون نظارت بیرونی عمل کنیم. همین روش تربیتی می‌تواند در مدیریت استفاده شده و الگو قرار گیرد.

قرآن می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکمْ فُرْقاناً؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر تقوای خدا پیشه کنید، خداوند برای شما فرقان (وسیله‌ای جهت جدا ساختن حق از باطل) قرار می‌دهد.» (أنفال/۲۹) اگر انسان‌ها تقوا داشته باشند، فهم خوبی پیدا می‌کنند. داشتن «فرقان» یعنی توانایی تشخیص حق و باطل. نه اینکه فقط دین را خوب تشخیص بدهد، بلکه دنیا را هم خوب می‌شناسد.

علم روان‌شناسی روز هم به این نتیجه رسیده است که خویشتن‌داری و انگیزه‌مند شدن از درون-که نام دیگر تقواست- باعث موفقیت و پیشرفت است.

تقوا کاری می‌کند که چشمه از خودش بجوشد، نه اینکه از بیرون، آب داخل چشمه بریزیم.

تقوا روشی است که مهم‌ترین اثرش «استقلال روحی» انسان است.

ما اگر از ابتدا تقوای عمومی، یعنی تقوای قبل از دین را به فرزندانمان آموزش دهیم، دیگر نیازی به این حجم فراوان از تبلیغات دینی نداریم. اگر تقوای قبل از دین‌داری را آموزش دهیم تبلیغات دینی آسان‌تر هم می‌شود؛ چون در آن صورت در جامعه‌ای تنفس می‌کنیم که انسان‌های خارج از دین هم اهل تقوا هستند، یعنی به قواعد و ضوابطی پایبندند.

فسادخیزترین مدارس مدارسی هستند که ایمان داشتن را به دانش آموزان آموزش می‌دهند، ولی تقوای قبل از ایمان (خودکنترلی) را آموزش نمی‌دهند! این مدارس انسان‌هایی تربیت می‌کنند که بعداً یا دین را تحریف می‌کنند، یا علیه دین قیام می‌کنند و قیامشان هم مؤثر است و مردم نیز این دین تحریف‌شده را از آنها می‌پذیرند! چون قبلاً در مدارسی مذهبی درس خوانده‌اند و به همین دلیل اطلاعات دینی آنها بالا است ولی تقوایشان صفر است.

به طور کلی نمازخوان بودن یا هر کار خوب دیگری اگر در اثر چیزی غیر از تقوا به وجود آمده باشد ارزش چندانی هم نخواهد داشت. چون خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقین؛‌ خداوند فقط از متقین قبول می‌کند.» (مائده/۲۷)

یکی از ویژگی‌های تقوا این است که انسان را نتیجه‌گرا بار نمی‌آورد. نتیجه را از جلوی دستت برمی‌دارد. تو نیکی کن و در دجله انداز، به نتیجه‌اش چه‌کار داری؟

یک‌چهارم آیات قرآن دربارهٔ معاد است. فلسفهٔ همهٔ آیات معاد این است که «ای انسان! با نتایج فوری انگیزه‌مند نشو» وگرنه برای خدا سخت نبود که جهنم و بهشت را در جلوی چشمان ما حاضر کند؛ آنگاه همه اطاعت می‌کردند و از هیچ‌کس گناهی سر نمی‌زد. اما این کار را نکرد. شاید بعضی بگویند: «خدایا! وقتی بهشت و جهنم را عقب می‌اندازی، ما عبادت نمی‌کنیم.»

اساساً اگر به دین به‌عنوان یک ساختار و نظام برای ادارهٔ حیات فردی و اجتماعی انسان‌ها نگاه کنیم، هدف محوری این نظام و ساختار، افزایش «تقوا» در انسان‌هاست، و این تقوا است که وقتی افزایش یابد، بیشترین منافع دنیوی و اخروی انسان و جوامع بشری را تأمین خواهد کرد.

به چه کسی می‌گوییم قدرتمند و صاحب اراده؟ قدرتمند و صاحب اراده کسی است که در نبرد بین علاقه‌هایش، علاقه‌های عمیق‌تر خود را بر علاقه‌های سطحی‌تر غلبه بدهد. نکته اینجاست که علاقه‌های عمیق‌تر معمولاً غیرفعال و ضعیف‌ترند و اغلب افراد به همان علاقه‌های سطحی‌تر که محرک‌تر هستند پاسخ می‌دهند.

«تقوا چیزی نیست جز مراقبتِ از خویشتن؛ از گفتار خود، از کردار خود، از معاشرت خود، از تصمیم‌گیری خود. مراقب باشیم در تصمیم‌گیری ما، در عمل ما، در فکر و سخن ما ارادهٔ شیطانی وارد نشود؛ این همان تقواست

هدف اجتماعی نظام جزایی دین، حفظ نظم جامعه است و هدف تربیتی آن تلاش برای تنبه افراد و تقویت انگیزه‌های درونی و عدم ارتکاب جرم به دلیل تقوا است.

برخی از مقررات موجود در ادارات و سازمان‌ها با روش تقوا مغایر است؛ مثلاً کارت‌ساعت‌زنی را برای ثبت ورود و خروج در کارخانه یا اداره قرار داده‌اند و به ازای هر یک دقیقه تأخیر، حقوق افراد را کم می‌کنند، یا به ازای یک دقیقه اضافه‌کار، حقوقشان را افزایش می‌دهند. این روش در برخورد با حیوانات رواست، نه انسان‌ها!‌ و در عین حال کاملاً بر خلاف روش تقواست. در مدیریت با تنبیه و تشویق فوری نمی‌توان توقع داشت انسان‌ها رشد کنند. در چنین فضای نظارتی شدیدی امکان خدمت حداکثری و به حداقل رسیدن فساد نیز از بین می‌رود؛

ابلیس مدام انسان را از فقر می‌ترساند. تقوا چه می‌کند؟ می‌گوید: «تو به نتیجه چه‌کار داری؟!» تقوا نمی‌گوید: «من تو را غنی می‌کنم»، می‌گوید: «از فقر نترس و به نتیجه کاری نداشته باش!» البته ذکر این نکته ضروری است که طبیعتاً تمام برنامه‌ریزی‌های انسان بر اساس رسیدن به نتیجهٔ خاصی شکل می‌گیرد و نمی‌توان آن را کلاً در نظر نگرفت. نتیجه‌گرا نشدن در تقوا هم معنایش این نیست که بر اساس هدف برنامه‌ریزی نکنیم. بلکه به این معناست که روح انسان از توجه پی‌درپی به نتیجه نجات یابد. نتیجه‌گرا نبودن یعنی درگیر نبودن قلب انسان به نتیجه. یعنی روح انسان بزرگ‌تر از شکست یا پیروزی‌ای باشد که ممکن است در مسیر اتفاق بیفتد.

امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود: من بر هر مؤمنی از خود او اولی هستم و بعد از من علی (ع) این اولویت را دارد. از امام صادق (ع) دربارهٔ معنای همین جمله پرسیدند. حضرت در جواب این سخن پیامبر (ص) را فرمود که: هر کس از دنیا برود و قرض یا خانوادهٔ نیازمندی بر جای بگذارد، من متعهد به تأمین آنها هستم.» هیچ‌کس از سر ترس کار نکند، آزاد باشید، خودتان باشید. بروید خلاقیت‌هایتان را نشان بدهید، استعدادتان را شکوفا کنید، از چیزی نترسید.

روش تقوا به امام جامعه می‌گوید اولاً بگذار مردم خودشان بفهمند، ثانیاً بگذار خودشان انگیزه‌مند شوند، ثالثاً بگذار خودشان عمل کنند.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «اگر می‌توانی روزی‌ات را خودت به‌دست بیاوری مزدبگیر نشو؛ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَلَّا یَکونَ بَیْنَک وَ بَیْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ» اما امروزه مردم وقتی می‌خواهند دخترانشان را شوهر دهند، از خواستگار می‌پرسند: «کجا استخدام شده‌ای؟!»