بریده‌هایی از کتاب فقر احمق می کند

کارکرد فرایند تونل‌زنی تغییر چیزهایی است که به ذهن خطور می‌کنند. برای درک بهتر این فرایند، این کار ساده را انجام دهید: هر قدر می‌توانید چیزهای سفیدرنگ را فهرست کنید. امتحان کنید و ببینید چند مورد سفیدرنگ می‌نویسید. برای ساده‌ترکردنِ کار چند تای اول را خودمان به شما می‌گوییم. یک دقیقه وقت بگذارید و ببینید چه چیزهای سفیدرنگِ دیگری را می‌توانید نام ببرید. چند مورد نوشتید؟ آیا این کار از آنچه فکرش را می‌کردید دشوارتر بود؟ پژوهش‌ها نشان می‌دهند که یک راه برای ساده‌ترکردن این کار وجود دارد: مثال‌هایی از قبیل «شیر» و «برف» به شما داده نشود. ـ (۲۱) در آزمایش‌هایی که این «موارد کمکی» به افراد داده شده، حتی با احتساب این موارد درنهایت به تعداد کمتری شیء سفیدرنگ اشاره می‌کردند. این نتیجهٔ دور از انتظار پیامد چیزی است که روان‌شناسان آن را بازداری می‌نامند.

تونلْ هزینه‌ها را (در اینجا زمان کمی که برای اتمام پروژه دارید) بزرگ‌تر از آنچه هست نشان می‌دهد و در مقابل منافع را کوچک جلوه می‌دهد؛ در این شرایط منافع بلندمدتِ سلامتیِ ناشی از ورزش کمتر از قبل ضروری به نظر می‌رسد. شما به باشگاه نخواهید رفت، چه این تصمیم درست باشد چه نباشد، چه محاسبهٔ واقعی ضرر و منفعت شما را به همین نتیجه برساند چه نرساند. دقیقاً به همان دلیلی که وجود ضرب‌الأجل ما را کاراتر می‌کند (به‌خاطر اندیشه‌های مزاحم کمتر)، شیوهٔ انتخاب ما را نیز تغییر می‌دهد.

تمرکز جنبهٔ مثبتِ قضیه است: کمیابی باعث می‌شود روی چیزی تمرکز کنیم که در حال حاضر از همه چیز مهم‌تر به نظر می‌رسد. تونل‌زنی این‌طور نیست: کمیابی باعث می‌شود تونل بزنیم و از دیگر چیزهای احتمالاً مهم‌تر غافل شویم.

تمرکز روی یک چیز به معنای نادیده‌گرفتن چیزهای دیگر است. همهٔ ما این تجربه را داریم که آن‌قدر غرق یک کتاب یا برنامهٔ تلویزیونی شده‌ایم که اصلاً متوجه سؤال نفر کناردستی‌مان نشده‌ایم. روی دیگر قدرت تمرکز قدرت کنار گذاشتن چیزهای دیگر است. همان‌طور که می‌توان گفت که کمیابی موجب «تمرکز» می‌شود، می‌توان گفت که کمیابی باعث تونل‌زنی می‌شود، یعنی تمرکز تک‌بعدی روی مدیریت کمیابیِ موجود.

کمیابی توجه را در سطح میلی‌ثانیه تسخیر می‌کند (زمانی‌که طول می‌کشید یک فرد گرسنه واژهٔ CAKE را تشخیص دهد). این اثر در مقیاس چند دقیقه (هدف‌گیری بلوبری‌ها)، و چند روز و چند هفته (افرادی که قبل از فارغ‌التحصیلی بیشترین بهره را از زمانشان می‌برند) نیز برقرار است. جذبهٔ کمیابی، که در چند میلی‌ثانیه آغاز می‌شود، به رفتارهایی می‌انجامد که در مقیاس‌های زمانی بسیار طولانی‌تر نیز برقرار است. روی‌هم‌رفته، این شرایط نشانگر شیوهٔ تسخیر ذهن از سوی کمیابی است؛ هم در شرایط ناخودآگاه و هم زمانی‌که حساب‌شده‌تر عمل می‌کنیم.

تظاهر به کمیابی کار بسیار دشواری است. پاداش کمیابی از آن جهت ایجاد می‌شود که کمیابی خود را به ما تحمیل می‌کند و توجه ما را در مقابل همهٔ چیزهای دیگر تسخیر می‌کند. قبلاً دیدیم که این اتفاق به صورتی می‌افتد که خارج از کنترل آگاهانهٔ ماست (مثال کلمه‌ای که چند میلی‌ثانیه نمایش داده می‌شد). به همین دلیل است که یک ضرب‌الأجل قریب‌الوقوع به‌سادگی ما را قادر می‌کند که از عوامل حواس‌پرتی و وسوسه چشم‌پوشی کنیم. همان‌طور که ما نمی‌توانیم با قلقلک‌دادنِ خودمان بخندیم، بعید است بتوانیم خودمان را گول بزنیم و، با تظاهر به وجود یک ضرب‌الأجل، بیشتر کار کنیم.

ظاهر به کمیابی کار بسیار دشواری است. پاداش کمیابی از آن جهت ایجاد می‌شود که کمیابی خود را به ما تحمیل می‌کند و توجه ما را در مقابل همهٔ چیزهای دیگر تسخیر می‌کند. قبلاً دیدیم که این اتفاق به صورتی می‌افتد که خارج از کنترل آگاهانهٔ ماست (مثال کلمه‌ای که چند میلی‌ثانیه نمایش داده می‌شد). به همین دلیل است که یک ضرب‌الأجل قریب‌الوقوع به‌سادگی ما را قادر می‌کند که از عوامل حواس‌پرتی و وسوسه چشم‌پوشی کنیم. همان‌طور که ما نمی‌توانیم با قلقلک‌دادنِ خودمان بخندیم، بعید است بتوانیم خودمان را گول بزنیم و، با تظاهر به وجود یک ضرب‌الأجل، بیشتر کار کنیم.

بازی بلوبری‌ها در اینجا نیز حاوی نکتهٔ معنی‌دار دیگری است. افراد غنی می‌توانستند -در مقام نظر- راهبردی را در بازی بلوبری‌های خشمگین انتخاب کنند که آن‌ها را شبیه افراد فقیر کند. آن‌ها می‌توانستند مثل افراد فقیر، در هر مرحله، تنها سه بار شلیک کنند و بقیهٔ شلیک‌ها را ذخیره کنند. این کار می‌توانست باعث شود که آن‌ها دو برابر افرادِ «واقعاً» فقیر پیش بروند و دو برابر آن‌ها امتیاز کسب کنند.

پاداش تمرکز (افزایش کارایی در زمان روبه‌روشدن با یک ضرب‌الأجل یا دقت بیشتر افرادی که بلوبری کمتری دارند) برآمده از سازوکاری اساسی است: کمیابی ذهن را تسخیر می‌کند. واژهٔ تسخیر در اینجا بسیار حیاتی است: این اتفاق به‌شکل ناگزیر و خارج از کنترل می‌افتد. کمیابی باعث می‌شود کاری را انجام دهیم که اگر دست خودمان بود به این سادگی انجامش نمی‌دادیم.

خلاقیت مثل شیر آب نیست که هر وقت خواستی بازش کنی. باید موقعش بشه.

کمیابی شیوهٔ نگرش ما را به همه چیز تغییر می‌دهد؛ باعث تغییر شیوهٔ انتخابمان می‌شود. این شرایط منافعی در بر دارد: در آن لحظه کاراتر می‌شویم. و البته هزینه‌هایی هم دارد: تفکر تک‌بعدی باعث می‌شود از چیزهایی که برایمان واقعاً ارزشمندند غافل شویم.

کمیابی با پرکردن ذهن از دیگر فرایندها، «ذهن» کمتری را برای فعالیتِ پیش رو باقی می‌گذارد. این موضوع ما را به فرضیهٔ اساسی این فصل می‌رساند: کمیابی به‌طور مستقیم پهنای باند را کاهش می‌دهد، نه اینکه ظرفیت درونی فرد را تغییر دهد بلکه میزان ظرفیت قابل استفاده را متأثر خواهد کرد.

تصور کنید که دارید با لپ‌تاپتان در اینترنت می‌چرخید. در کامپیوتری که به اندازهٔ کافی سریع باشد به‌سرعت از صفحه‌ای به صفحهٔ دیگر خواهید رفت. اما حالا فرض کنید که برنامه‌های زیادِ دیگری باز هستند. موسیقی در حال پخش‌شدن است، چند فایل در صف دانلود قرار دارد و چند صفحهٔ مرورگر هم باز است. در این شرایط دیگر در اینترنت نمی‌چرخید بلکه مثل یک لاک‌پشت به‌زور خود را می‌کشید. این برنامه‌های پس‌زمینه ظرفیت پردازنده را می‌بلعند. مرورگرتان به‌شدت کند می‌شود زیرا قدرت محاسباتی کمی برایش باقی مانده است. کمیابی چنین کاری را با پردازندهٔ ذهنی ما انجام می‌دهد.

تصور کنید که دارید با لپ‌تاپتان در اینترنت می‌چرخید. در کامپیوتری که به اندازهٔ کافی سریع باشد به‌سرعت از صفحه‌ای به صفحهٔ دیگر خواهید رفت. اما حالا فرض کنید که برنامه‌های زیادِ دیگری باز هستند. موسیقی در حال پخش‌شدن است، چند فایل در صف دانلود قرار دارد و چند صفحهٔ مرورگر هم باز است. در این شرایط دیگر در اینترنت نمی‌چرخید بلکه مثل یک لاک‌پشت به‌زور خود را می‌کشید. این برنامه‌های پس‌زمینه ظرفیت پردازنده را می‌بلعند. مرورگرتان به‌شدت کند می‌شود زیرا قدرت محاسباتی کمی برایش باقی مانده است. کمیابی چنین کاری را با پردازندهٔ ذهنی ما انجام می‌دهد. کمیابی با پرکردن ذهن از دیگر فرایندها، «ذهن» کمتری را برای فعالیتِ پیش رو باقی می‌گذارد. این موضوع ما را به فرضیهٔ اساسی این فصل می‌رساند: کمیابی به‌طور مستقیم پهنای باند را کاهش می‌دهد، نه اینکه ظرفیت درونی فرد را تغییر دهد بلکه میزان ظرفیت قابل استفاده را متأثر خواهد کرد.

یک ضرب‌الأجل فوری پیش رویتان است، اما باید در جلسه‌ای نامرتبط حضور یابید. چقدر از این جلسه را متوجه خواهید شد؟ در آن جلسه می‌نشیند و تلاش می‌کنید متمرکز شوید، اما ذهنتان مدام به آن ضرب‌الأجل بازمی‌گردد. جسمتان آنجا در جلسه، اما ذهنتان جای دیگری است. ضرب‌الأجل، درست مانند واژهٔ دونات برای کسی که رژیم است، مدام حواس شما را پرت می‌کند.

لحظه دیدنِ تصویر کیک باعث شده بود کسانی که رژیم‌اند کمتر بتوانند نقطهٔ قرمزِ پس‌ازآن را ببینند: انگار که کیک کورشان کرده باشد. این موضوع فقط به تصاویر غذا منحصر بود؛ تصاویر دیگر هیچ تأثیری نداشتند. البته که آن‌هایی که رژیم بودند از نظر فیزیکی کور نمی‌شدند؛ آن‌ها از نظر ذهنی منحرف می‌شدند. روان‌شناسان این وضعیت را پلک‌زدنِ توجهی می‌نامند. تصویر غذا باعث شد که ذهن آن‌ها پلک بزند. زمانی‌که نقطهٔ قرمز روی صفحه ظاهر شد، ذهنشان جای دیگری سیر می‌کرد و همچنان در فکر آن غذا بود. همهٔ این‌ها در کسری از ثانیه اتفاق می‌افتد و قابل کنترل نیست، آن‌قدر سریع که حتی نمی‌توان متوجهش شد. عنوان این مقاله گویای همه چیز است: «فقط کیک را دیدم و بس».

خودِ کمیابی نیز توجه را با بهره‌گیری از فرایندی پایین به بالا تسخیر می‌کند. وقتی می‌گوییم این فرایند غیرارادی است، منظورمان همین است، یعنی ورای کنترل آگاهانهٔ ما رخ می‌دهد. به‌این‌ترتیب کمیابی نیز (مانند قطار یا صدایی غیرمنتظره) می‌تواند ذهن ما را منحرف کند، حتی وقتی تلاش می‌کنیم تمرکزمان را به سمتی دیگر معطوف کنیم.

مطالعات رفتاری و عصب‌نگاری نشان داده‌اند که وقتی بار زیادی روی دوش مغز باشد، حواس‌پرتی و فعالیت‌های مرتبط با عوامل حواس‌پرتی افزایش می‌یابد.

یکی از اَشکال قابل‌توجه حواس‌پرتی که به هیچ عامل بیرونی‌ای نیاز ندارد، پرسه‌زنی ذهنی است. بدون اینکه متوجه شویم، حالت استراحت مغز (شرایط پیش‌فرض) به‌دنبال آن است که ما را از کاری که می‌کنیم دور کند. این اتفاق بدون آگاهی ما و در پرسه‌زنی‌های ذهنی می‌افتد. ما معمولاً می‌توانیم فعالیت مغزمان را هدایت کنیم، اما بعضی‌اوقات فرمانش از دستمان خارج می‌شود.

یکی از اَشکال قابل‌توجه حواس‌پرتی که به هیچ عامل بیرونی‌ای نیاز ندارد، پرسه‌زنی ذهنی است. بدون اینکه متوجه شویم، حالت استراحت مغز (شرایط پیش‌فرض) به‌دنبال آن است که ما را از کاری که می‌کنیم دور کند.