بریده‌هایی از کتاب تغییر مذهب در ایران؛ دین و حکومت امپراتوری صفوی

تحول پیچیدۀ مذهب تشیع از حالت ایمان افراد و اشخاص به دین رسمی دولت به همراه اضطرار امپراتوری در سرکوبی ازبک و مقابله با تبلیغات اهل سنت عثمانی ، تحول مفهومی رویکرد تشیع به اقتدار و قدرت دنیوی را سبب گردید.

میرحسین، از روز مرگ عمر به‌عنوان روز فرجام‌خواهی شیعه ، یاد می‌کند. او مطرح می‌کند روزی که عمر از دنیا رفت، خداوند به فرشتگان امر فرمود کسانی که پیامبر (ص) را دوست می‌دارند، جشن و سرور به پا کنند. خداوند همچنین به کاتبان ویژه فرمود تا به احترام پیامبر (ص) و امام علی (ع) ، وصی وی، «قلم‌های خود بر زمین بگذارند» و از بنی بشری گناهی ثبت نکند. خداوند انشا الله بر عاقبت‌به‌خیری کسانی که در این روز شادمانی می‌کنند، بیفزاید و ایشان را از آتش دوزخ در امان بدارد. توهین و لعن سه خلیفۀ اول، به‌ویژه عمر ، نشانگر تشکیلات روحانیت شیعۀ حکومتی و گرایش‌های خرافاتی عوام در مبانی صفویه می‌باشد. میرحسین به‌وضوح از همبستگی متقابل «تبری از» و «لعن» نمادهای تسنن در ایمان شیعه گفتگو می‌کند.

شرایط زندگی به حدی رو به وخامت گزارد که نه‌تنها فقرا بلکه ثروتمندان نیز علیه دولت صفوی اعتراض کردند. ثروتمندان تنها به مقدار اندک در آن بخش‌های تولیدی و سرمایه‌گذاری‌های عمومی مشارکت می‌کردند که حکام حکومتی آن را مجاز می‌دانست و خواص تجار در پی لجام‌گسیختگی مؤسسات خصوصی و انحصاری بودند. تنگدستی‌های شدید اقتصادی، راه بر بیماری گشود. در سال ۱۰۹۸ هـ ق برابر با ۱۶۸۶ م، بیماری مسری و طاعون در مازندران و استرآباد شیوع یافت. بسیاری از روستاهای اطراف اصفهان به بیماری سل مبتلا می‌گردند که سبب هلاکت بسیاری از مردم می‌شوند. کاهش سرمایه‌گذاری و صیانت از ملک، محصول کشاورزی را تحت تأثیر قرار داد.

از تدارک حملۀ دیگر از سوی عثمانی‌ها، درحالی‌که‌ هزاران نفر از زندانیان گرجستانی، ارمنستانی و ترکیه‌ای به‌ جنوب شرقی انتقال داده‌ می‌شدند، زراعت و املاک نابود می‌گردید. حداقل سه‌ هزار خانواده‌ در محلۀ جلفای جدید، واقع در حومۀ پایتخت و در کوه‌پایه‌های بختیاری سکونت داده‌ شدند. همان‌گونه‌ که‌ اسکندر بیگ منشی، مورخ دربار می‌نویسد، ساکنان ارمنی جلفا، صنعتگران ماهری بودند که‌«سودمند به‌ حال شاه‌ بودند.»

میرداماد علاقه‌ زیادی به‌ فلسفه‌ (حکمت)، الهیات نظری (کلام) و ریاضیات ابراز می‌داشت.

مشهورترین گزیدۀ آثار شرعی تا به‌ آن دوران، جامع عباسی، اثر بهایی بود که‌ به‌ سفارش شاه‌‌عباس تهیه‌ گردید. در این اثر، دربارۀ موارد شعائر اسلامی، تاریخ دقیق تولد و رحلت ائمه‌، موقوفات مؤمنین، خیرات، معامله‌، ازدواج، طلاق، نذورات، کفاره‌ و حد شرعی مجازات، بحث و بررسی شده‌ است.

در تواریخ صفوی، آشکارا هرات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود زیرا این شهر هم پایتخت سلسلۀ قبلی یعنی تیموریان (از سال ۷۹۵ تا ۹۱۱ هـ ق برابر با ۱۳۹۳ الی ۱۵۰۶ م) و هم منطقۀ مورد مناقشۀ صفویان با ازبک در قرن شانزدهم بود

مهم‌ترین نگرانی کرکی قائل به اعتقاد الوهیت ابومسلم خراسانی (متوفی به سال ۱۳۸ هـ ق برابر با ۷۵۵ م) در عقاید رایج بین برخی از ایرانیان و صوفیان قزلباش بود که او را جنگجو و دلاوری علوی قلمداد می‌کردند.

لذت‌های دنیوی را خوار می‌شمرد. به سبب موقعیتی، او مدعی شد که شاه پیوسته مست است و او را در ملا عام تقبیح کرد، ملا قاسم خواستار جایگزینی او با یکی از فرزندان شیخ‌الاسلام شد. پسر شیخ‌الاسلام رئیس محکمۀ حقوقی بود. آن‌گونه که شاردن اشاره می‌کند، قابل‌توجه است که شاه به‌سادگی و آشکارا قادر به از میان برداشتن او نبود. او در نهان از سوی روحانیون حمایت می‌شد و به مدت شش ماه به بیان اندیشه‌های خود علیه شاه‌عباس دوم ادامه داد. به‌هرحال، دربار تصمیم گرفت وی به شیراز منتقل گردد. در پی صدور فرمان شاه، با سقوط صخره‌ای بزرگ بر سر ملا قاسم در راه شیراز، وی درگذشت. شاه مقرر کرد شیخ‌الاسلام و فرزندان او در بازداشت خانگی قرار گیرند

اهل تصوف اردبیل که به صفویه شهرت دارند، در سال ۱۵۰۱ م برابر با ۹۰۷ هـ ق مدعی سلطنت در ایران شدند و فرمانروایی را بنا نهادند که هماورد عثمانی ‌ها در غرب شد. اسلام شیعی ، به‌عنوان وجه ممیزۀ مذهبی، ایجاد دگرگونی‌های عمیق و بنیادین سیاسی و اجتماعی در ایران و جوامع عرب شیعه ‌نشین منطقه در قرن شانزدهم، از مقاصد و انگیزه‌های تشکیل این حکومت بشمار می‌رفتند.