بریده‌هایی از کتاب برادران کارامازوف (جلد اول)

آشکارا تأیید می‌کرد که به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهد درمورد همنوعش داوری کند و به خودش هرگز اجازه نمی‌دهد در هر موردی که باشد کسی را محکوم کند. حتی به‌نظر می‌آمد بدون هرگونه ملامتی، ولی با اندوهی ژرف، همه کاری را از دست بشر ساخته می‌داند.

همنوعانش را دوست داشت، به‌نظر می‌آمد ایمان مطلقش را نسبت به انسان هرگز از دست نداده بود.

دست‌خوش یک‌نوع به‌خودمشغولی درونی بود که فقط به خودش مربوط می‌شد و به دیگران ارتباطی نداشت؛ ولی در نظر او از چنان اهمیتی برخوردار بود که دیگران را به‌کلی از یاد می‌برد.

در دوران کودکی و حتی نوجوانی‌اش بچه‌ای ساکت و حتی کمی عبوس بود. اما نه به این خاطر که نسبت به دیگران بد گمان یا کمرو و یا غیرقابل معاشرت باشد؛ بلکه کاملا به عکس و به‌دلیلی دیگر این حالت را داشت. دست‌خوش یک‌نوع به‌خودمشغولی درونی بود که فقط به خودش مربوط می‌شد و به دیگران ارتباطی نداشت؛ ولی در نظر او از چنان اهمیتی برخوردار بود که دیگران را به‌کلی از یاد می‌برد.

چنین خاطره‌هایی (همان‌طور که همه می‌دانند) حتی از سن دوسالگی برای همیشه در قلب انسان نقش می‌بندد و باقی می‌ماند؛ ولی فقط به‌صورت نقطه‌ای نورانی که در دل ظلمت بدرخشد، یا تکه‌ای جداشده از تابلویی بزرگ که خاموش و به‌کلی نابود شده باشد و همان تکه از آن باقی مانده باشد.

پیشاپیش نظر خودم را درباهٔ او می‌گویم: او خیلی ساده، یک نوع دوست خیلی جوان بود و اگر قدم در این راه گذاشته بود، به این خاطر نبود که به‌عنوان راه‌حلی دلخواه برای روح بی‌قرارش دربرابر پلیدی‌ها و بدطینتی‌های انسان‌ها و رساندن آن به روشنایی عشق، به خودش تحمیل کرده باشد؛ بلکه به این علت به این راه گرایش پیدا کرده بود که به فردی استثنایی برخورده و با او آشنا شده بود. این فرد همان «سالک» پاک‌نهاد و بلندآوازهٔ صومعهٔ شهر ما بود به اسم زوسیما.

فئودور پاولوویچ تمام عمرش دوست داشت خودش را به نفهمی بزند و دربرابر هرکسی نقش نامنتظری را بازی کند، حتی گاهی بی‌آن‌که این کار ضرورتی داشته باشد، یا مانند موضوع مورد بحث به‌ضررش تمام شود. به‌طور خلاصه این ویژگی، جزو خصوصیات مردمان هوشمند و حتی هوشمندتر از فئودور پاولوویچ هم هست.

بیش‌تر وقت‌ها آدم‌ها، حتی بدکاران و جانی‌ها، ساده‌لوح‌تر و صاف و ساده‌تر از آن‌چه هستند که ما تصور می‌کنیم، طبعاً من هم همین‌طور فکر می‌کنم.

باید یادآور شوم که آدم احمقی نبودــ بیش‌تر آدم‌های سبک‌مغز به‌اندازهٔ کافی هوشمند و حتی حیله‌گرندــ و درست به همین علت هم بی‌بندوبار؛ از آن بی‌بند و بارهایی که خاص ملت ماست.

باری، بی‌نظیربودن بیش‌تر وقت‌ها به مورد خاصی اطلاق می‌شود. مگر این‌طور نیست؟ اگر شما با این موضوع موافق نباشید و به من بگویید «نه» یا «نه همیشه» امکان دارد درمورد شخصیت و ارزش قهرمانم آلکسی فئودوروویچ یقین بیش‌تری حاصل کنم. چون بی‌نظیربودن، مفهومش «همواره» موردی خاص نیست. برعکس ممکن است درست برای او چنین اتفاق بیفتد که محور اصلی یک ماجرا را تشکیل دهد. حال آن‌که معاصرانش، خود را در مسیر جریانی گذرا، رها می‌کنند تا آن‌ها را از او دور کنند.

او مرد عجیبی است، حتی می‌توان گفت بی‌نظیر؛ ولی عجیب و بی‌نظیربودن، بیش‌تر این معنا را می‌رساند که کسی حق ندارد به ویژگی‌های شخص حالتی همگانی بدهد و از عدم هماهنگی جهان‌شمول، به مفهومی عمومی برسد.

«در حقیقت، در حقیقت این را به شما می‌گویم: اگر دانهٔ گندمی که روی زمین افتاده نمیرد، تنها می‌ماند، ولی اگر بمیرد محصول فراوانی خواهد داد». (انجیل به روایت سن ژان، فصل ۱۲ آیهٔ ۲۴)

کتاب دوزخ عظیمی است که همه‌گونه جانوری در آن یافت می‌شود، همگی دربند شهوت‌ها، حرص و آزها، حسادت‌ها، چشم و همچشمی‌ها هستند، بعضی‌ها بسیار مغرور و خودخواه و خودپسند، بعضی دیگر بسیار حقیر و فرومایه و پست و بعضی دیگر هم دارای همهٔ این صفات و ویژگی‌های متضاد.

ماجرا خیالی یا تصوری نیست و ریشه در واقعیت دارد.

اگر منِ بندهٔ گناهکار مثل تو از تو و شکوه‌هایت به‌رحم آمده‌ام به‌دلیل خیلی واضح‌تر خداوند هم همین کار را می‌کند.

پدران روحانی و استادانم، من در این فکرم: «دوزخ چگونه جایی است؟» و پاسخ می‌دهم: «جایی که درد و رنج دوست‌نداشتن وجود داشته باشد.»

هر انسانی بی‌شک حیوانی درنده درون خود دارد، حیوانِ خشم را، حیوانِ شعله‌ورشدن آتش هوس دربرابر فریادهای قربانی را، حیوانی افسارگسیخته که نمی‌توان مهارش کرد، حیوانِ بیماری‌های روانی و عقده‌های جنسی که در عیاشی نهفته است، یا در بیماری نقرس، بیماری کبدی و چیزهایی از این قبیل.

آلیوشا پرسید: «برادر، گفتن این حرف‌ها چه فایده‌ای دارد؟» ــ فکر می‌کنم اگر شیطان وجود نداشته باشد و انسان آن را خلق کرده باشد، به‌صورت و با صفات خودش آفریده است. ــ پس این همان کاری است که درمورد خدا هم کرده است.

اگر ناجوانمردی و جنایت‌کاری انسان‌ها تو را به‌خشم بیاورد و دچار اندوهت سازد، تا آن‌جا که میل به انتقام‌جویی را در تو برانگیزد، از این احساس بیش‌تر از هر چیزی بترس، برو و همان رنج‌هایی را جست‌وجو کن که اگر گناهکار بودی دچار آن می‌شدی.

تا می‌توانی بی‌وقفه تلاش کن. اگر شب‌هنگام، موقعی که می‌خواهی بخوابی به‌یادت بیاید کاری را که باید می‌کردی نکرده‌ای، به خودت بگو: «وظیفه‌ای را که به‌عهده داشته‌ام، انجام نداده‌ام»، بی‌درنگ بلند شو و انجامش بده.