بریده‌هایی از کتاب دوپامین، مولکولی با خواص شگفت انگیز

وقتی در مرحله دوم عشق نوروترنسمیترهای «اینجا و اکنون» فعال می‌شوند ترشح دوپامین پسرفت می‌کند. دوپامین تصویری از آینده‌ای رنگارنگ در ذهن ما می‌کشد و در باغ سبز به ما نشان می‌دهد تا ما را برای تحقق آن به کار سخت وادار کند. ناخرسندی از وضعیت کنونی عامل مهمی برای ایجاد تغییر و روی آوردن به رابطه‌ای جدید است. اما ویژگی عشق صمیمانه که مربوط به اینجا و اکنون است، خرسندی عمیق و پایدار از واقعیت حاضر و عدم تمایل به تغییر است. دوپامین و نوروترنسمیترهای اینجا و اکنون می‌توانند با هم کار کنند، اما در بیشتر مواقع برخلاف هم کار می‌کنند وقتی مدارهای مغز اینجا و اکنون فعال می‌شوند، انگیزه پیدا می‌کنیم به جهان واقعی اطراف خود مشغول شویم و ترشح دوپامین در این حال سرکوب می‌شود. وقتی مدارهای دوپامین فعال شوند به امکان‌ها و فرصت‌های آینده توجه می‌کنیم و سیستم «اینجا و اکنون» سرکوب می‌شود.

عشق صمیمانه فقط خاص انسان نیست، در میان گونه‌های حیوانی نیز که جفت اختیار می‌کنند وجود دارد. مشخصه رفتار اینگونه زوج‌های جانوری همکاری در دفاع از قلمرو مشترک و لانه‌سازی است. این زوج‌های به یکدیگر غذا می‌دهند و در مراقبت از فرزندان همکاری می‌کنند. بیشتر اوقات کنار هم می‌ایستند و به هنگام جدایی دچار اضطراب می‌شوند. انسان‌ها نیز همین طور هستند. انسان‌ها در فعالیت‌های مشابه شرکت می‌کنند و احساس‌های مشابهی دارند و به ویژه از اینکه شخص دیگری وجود دارد که زندگی‌اش با زندگی آن‌ها به طور عمیق گره خورده، احساس رضایت می‌کنند.

دوپامین در نهایت مولکول لذت نیست، مولکول پیش‌بینی است. اگر بخواهیم از چیزهایی که داریم (در قیاس با چیزهایی که می‌توانیم داشته باشیم) لذت ببریم مغز ما باید از دوپامین معطوف به آینده به مواد شیمیایی معطوف به زمان حال روی کند. این‌ها مجموعه‌ای از نوروترنسمیترهای مربوط به اینجا و اکنون هستند که بیشتر ما با نام آن‌ها آشنا هستیم. نوروترنسمیترهایی مانند سروتونین، اکسی‌توسین و آندورفین (یا همان مورفین مغز) و نیز دسته‌ای از مواد شیمیایی موسوم به آندوکانابینوئید (یا ماری جوانای مغز). برخلاف لذت قابل پیش‌بینی آینده که مربوط به دوپامین است، این مواد شیمیایی سبب می‌شوند از احساس و عاطفه لذت ببریم. در واقع یکی از مولکول‌های کانابینوئید، آناندامید است که نام آن از واژه سانسکریت به معنی سرور و شادی و نشاط مشتق می‌شود.

کلید عشق پردوام از دید دوپامین، داشتن مهم نیست، به دست آوردن مهم است. اگر مثل یک آواره زیر یک پل زندگی می‌کنید دوپامین کاری می‌کند که هوس داشتن یک خیمه به سرتان بزند. اما اگر در گران‌ترین عمارت جهان زندگی می‌کنید، دوپامین کاری می‌کند آرزو کنید که قصری روی ماه داشته باشید. دوپامین استانداردی برای خوب ندارد و دنبال رسیدن به هیچ خط پایانی نیست. مدارهای دوپامینی مغز را فقط با احتمال بروز پیشامدهای جدید و دلپذیر می‌توان تحریک کرد. حتی اگر اوضاع فعلی خوب و بر وفق مراد باشد دوپامین شعار «بیشتر» را سر می‌دهد. دوپامین یکی از محرک‌های اصلی عشق و منشا بروز جرقه‌هایی است که آتشی فراگیر ایجاد می‌کنند. اما به منظور تداوم عشق، ماهیت رابطه عاطفی باید تغییر پیدا کند، چرا که با تداوم رابطه، ترکیب مواد شیمیایی به وجود آورنده عشق نیز تغییر می‌کند.

عشق باید از مسئله‌ای پیراشخصی به مسئله‌ای فراشخصی تبدیل شود و از مرحله جستجو و تعقیب به مرحله تملک برسد و از حالت قابل پیش‌بینی به چیزی تبدیل شود که دوست داشته باشیم از آن حفاظت کنیم. این‌ها نیاز به مهارت‌های مختلفی دارند و به همین دلیل است که با گذشت زمان ماهیت عشق تغییر می‌کند و با خاتمه یافتن هیجان دوپامین رابطه عاطفی و سودایی کمرنگ‌تر می‌شود. با این همه بسیاری از افراد این دوره گذار را به سلامت طی می‌کنند. به راستی آن‌ها چگونه موفق می‌شوند این کار را انجام دهند و خود را از اسارت فریب دوپامین رها کنند؟

چرا عشق با گذشت زمان رنگ می‌بازد و سستی می‌گیرد؟ مغز انسان طوری طراحی شده که شیفته امور غیرمنتظره و چشم به راه امور آینده باشد. آینده‌ای که آبستن رویدادهای هیجان‌انگیز بسیار است. اما وقتی همه چیز عادی و روزمره شود و از هیجان عاری باشد، مغز به مسایل جدیدتر گرایش می‌یابد.

افسون می‌تواند هواپیمایی باشد در آسمان یا بازیگری باشد در هالیوود یا کوهی باشد در سرزمینی دست نیافتنی. به هر حال فقط چیزهایی دور و غیرواقعی هستند که می‌توانند ما را افسون کنند. افسون نوعی دروغ است.

وقتی به قله کوه‌های دوردست نگاه می‌کنیم و می‌بینیم که در پرده حریر هوایی که آن‌ها را در برگرفته حالتی لطیف و رؤیایی مانند عروس دارند افسون می‌شویم. اما وقتی به خود قله می‌رسیم ممکن است زشت و بیهوده جلوه کند. کسانی که در پی رسیدن به سطوح بالاتری از دوپامین هستند هوس فتح این قله‌ها به سرشان می‌زند. اما رؤیایی که در سر دارند در عمل تحقق‌پذیر نیست. خود قله وجود دارد، اما آن خیال و افسون فقط در ذهن ماست. واقعیت بودن در کوه شاید چندان جالب نباشد. به حدی درخت زیاد است که آدم دیگر نمی‌تواند جنگل را ببیند. گاهی در حین کوهپیمایی به جایی می‌رسیم که می‌توانیم فواصل دور را از فراز دره‌ای ببینیم. وقتی به دقت به این منظره نگاه می‌کنیم می‌بینیم آن فضای دور است که سرشار از لطف و زیبایی است. اما آن کوهی که بر فرازش ایستاده‌ایم چیزی برای عرضه ندارد. افسونگری آرزوهایی را در ما بیدار می‌کند که هرگز قابل وصول نیستند. چون مصداق این آرزوها فقط در عالم خیال‌های ما وجود دارند.

افسون هالیوود نیز همین طور است: حضور بازیگران زیبا در مجالس مهمانی و کنار استخرهای شنا در حال بگو بخند. اما واقعیت زندگی آن‌ها بسیار متفاوت است. این بازیگران باید روزی ۱۴ ساعت زیر نور داغ و کورکننده عرق بریزند و جان بکنند. بازیگران زن چه بسا مورد بهره‌کشی و رفتارهای ناشایست قرار گیرند. بازیگران مرد نیز مجبورند به خود هورمون رشد و استروئید تزریق کنند تا به هنگام حضور بر پرده سینما هیکل جذاب و خیره‌کننده داشته باشند. گونت پالترو، مگان فاکس، شارلیز ترون و مریلین مونرو تجربه‌های ناخوشایندی در همین ردیف داشتند. همه آن‌ها غیر از مریلین مونرو گفته‌اند که پیشنهاد رابطه به ازای دریافت نقش را رد کرده‌اند. نیک نولت، چارلی شین، مایکی رورک و آرنولد شوارتزنگر همگی مصرف استروئید را تأیید می‌کنند. می‌دانیم که مصرف استروئید می‌تواند به کبد آسیب بزند و نوسانات خلقی، خشم شدید و روان‌پریشی ایجاد کند. به طور کلی بازیگری شغل زشت و بیهوده‌ای است.

آیا هیچ هواپیمایی در آسمان دیده می‌شود؟ اگر هواپیمایی ببینید چه افکار و احساساتی در شما برانگیخته می‌شود؟ بسیاری از افراد هوس می‌کنند که سوار هواپیما شوند و به مکان‌های دور و عجیب و ناشناخته سفر کنند و به فرار رهایی بخشی دست بزنند که ابتدای آن پرواز در میان ابرهاست. البته اگر داخل هواپیما باشید حس شما از اینجا و اکنون به شما می‌گوید که آن بهشت معلق در آسمان بیشتر به اتوبوس شلوغی شبیه است که دارد از میان معابر شهری می‌گذرد: با جمعیتی شلوغ و درهم چپیده و فضایی خسته‌کننده و نامطبوع درست نقطه مقابل آن افسونی است که در عالم خیال شما ظاهر شده بود.

افسون عشق نوعی پندار زیباست. این کلمه در ابتدا به معنی طلسمی جادویی بود که به فرد وعده عروج از زندگی معمول و رسیدن به آرمان‌های واقعی را می‌داد. افسون عشق ترکیبی از راز و فیض است. اما اگر کسی از همه جزئیات اطلاع داشته باشد می‌تواند طلسم را بشکند. ویرجینیا پوسترل افسون معجونی است که تخیل انسان را توسط ترشح دوپامین تحریک می‌کند و توانایی او را برای درک دقیق واقعیت‌های اینجا و اکنون کاهش می‌دهد.

باشد: چون لازمه حرکت از یک مکان به مکان دیگر صرف زمان است، هر برهمکنشی مربوط به فضای فراشخصی باید در آینده انجام شود. یا به بیان دیگر مسافت و زمان به هم متصل‌اند. مثلا اگر هوس خوردن هلو کنید و نزدیک‌ترین محل دسترسی به هلو غرفه‌ای در بازار باشد شما قادر به خوردن هلو نیستید و ناچارید این کار را به بعد موکول کنید. کسب چیزهایی که از دسترس دورند نیاز به برنامه‌ریزی دارد. ممکن است این برنامه‌ریزی بسیار ساده باشد مثل از جا برخاستن و روشن کردن یک چراغ یا رفتن به بازار و خرید هلو، نیز ممکن است بسیار پیچیده باشد مانند برنامه‌ریزی برای پرتاب موشک به کره ماه. ویژگی چیزهایی که در محیط فراشخصی وجود دارند این است که برای رسیدن به آن‌ها باید تلاش و وقت صرف کرد و در بسیاری از موارد برنامه‌ریزی کرد. برخلاف این حالت، چیزهایی که در محیط پیراشخصی وجود دارند هم اکنون و در اینجا قابل حصول هستند. یعنی دسترسی به آن‌ها به طور آنی امکان‌پذیر است. مثلا ما قادر به چشیدن، در دست نگهداشتن و فشردن اشیاء هستیم. می‌توانیم شادی غم و شعف را حس کنیم.

پتی‌گرو دریافت که مغز، جهان خارجی را به نواحی جداگانه‌ای تقسیم می‌کند: ناحیه اطراف شخص یا پیراشخصی و ناحیه دور از شخص یا ناحیه فراشخصی که می‌توانیم آن‌ها را به طور خلاصه نواحی تزدیک و دور بنامیم. فضای پیراشخصی مشتمل است بر فضای اطراف فرد در محدوده طول بازوی او و عبارت از چیزهایی است که فرد می‌تواند با دست‌هایش آن‌ها را کنترل کند. این محدوده مربوط به چیزهای واقعی است که هم اکنون وجود دارند. فضای فراشخصی عبارت است فضای بیرون و فراتر از فضای اول - هرچند چیزهایی که فرد نمی‌تواند لمس کند مگر در حالتی که با حرکت از محدوده در دسترس خود دور شود. این محدوده حرکت ممکن است یک متر باشد یا پنج میلیون کیلومتر و همان قلمرو احتمال‌ها و فرصت‌ها و امکان‌هاست.

وقتی به چیزی رسیدید که می‌خواهید می‌بینید آن طور که دلتان می‌خواست مطلوب نیست. هیجان ترشح دوپامین یا همان هیجان پیش‌بینی، ابدی نیست. سرانجام آینده به حال و راز هیجان آلود ناشناخته به آشنایی پرملال تبدیل می‌شود. در این مرحله دیگر کار دوپامین تمام می‌شود و مرحله دلزدگی و وادادگی فرا می‌رسد. قهوه و کیکی آن اندازه خوب که سبب شده بودند آن کافه را به پاتوق هر روز خود تبدیل کنید، همان قهوه و کیکی که چند هفته بعد به گفته خود شما بهترین قهوه و کیک کل شهر محسوب می‌شدند، پس از مدتی در نگاه شما قهوه و کیکی معمولی جلوه می‌کنند. اما قهوه و کیک همان هستند که در گذشته بودند؛ پیش‌بینی انتظارهای شما تغییر کرده‌اند.

وقتی به چیزی رسیدید که می‌خواهید می‌بینید آن طور که دلتان می‌خواست مطلوب نیست. هیجان ترشح دوپامین یا همان هیجان پیش‌بینی، ابدی نیست. سرانجام آینده به حال و راز هیجان آلود ناشناخته به آشنایی پرملال تبدیل می‌شود. در این مرحله دیگر کار دوپامین تمام می‌شود و مرحله دلزدگی و وادادگی فرا می‌رسد. قهوه و کیکی آن اندازه خوب که سبب شده بودند آن کافه را به پاتوق هر روز خود تبدیل کنید، همان قهوه و کیکی که چند هفته بعد به گفته خود شما بهترین قهوه و کیک کل شهر محسوب می‌شدند، پس از مدتی در نگاه شما قهوه و کیکی معمولی جلوه می‌کنند. اما قهوه و کیک همان هستند که در گذشته بودند؛ پیش‌بینی انتظارهای شما تغییر کرده‌اند.

در حقیقت صرف احتمال بروز خطای پیش‌بینی پاداش کافی است تا ترشح دوپامین را فعال کند.

جلسه مشترک جهانی در مورد تغییرات اقلیمی که به منظور ارائه نتایج مطالعات علمی در سازمان ملل برگزار می‌شود می‌گوید «هرگونه اقدامی برای بهبود اوضاع باید با تغییر بنیادی جامعه همراه باشد. رشد اقتصاد جهانی باید کاهش یابد. مردم باید خانه‌های خود را کمتر گرم یا سرد کنند و از آب گرم کمتر استفاده کنند. باید کمتر رانندگی کنند، کمتر سوار هواپیما شوند و کمتر مصرف کنند. به عبارتی باید همه رفتارهایی که خاستگاه آن‌ها دوپامین است سرکوب شوند و عصری که با شعار «بهتر، سریع تر، ارزان‌تر و بیشتر» آغاز شده بود پایان پذیرد.

عواطف ما وقتی به اوج می‌رسند که به دنیایی سرشار از احتمال‌های دلخواه فکر کنیم و زمانی دستخوش افول می‌شوند که با واقعیت مواجه شویم

خواستن یا آرزو از یک بخش قدیمی تکاملی مغز که در عمق جمجمه قرار دارد ناشی می‌شود که ناحیه تگمنتال قدامی نامیده می‌شود.

در پایان رشته این «چراها» به یک چیز می‌رسیم و آن سعادت است. هر کاری که انسان‌ها انجام می‌دهند برای رسیدن به سعادت است.