بریده‌هایی از کتاب دوپامین، مولکولی با خواص شگفت انگیز

اما وقتی پاداش مورد انتظار تحقق نیابد سرعت فعالیت سیستم دوپامین به صفر می‌رسد و حالت بسیار ناخوشایندی ایجاد می‌شود.

دوپامین در واقع نه در پاسخ به پاداش بلکه در پاسخ به خطای پیش‌بینی پاداش ترشح می‌شود: یعنی پاسخ واقعی منهای پاسخ مورد انتظار.

عواطف ما وقتی به اوج می‌رسند که به دنیایی سرشار از احتمال‌های دلخواه فکر کنیم و زمانی دستخوش افول می‌شوند که با واقعیت مواجه شویم

ما همیشه در حال پیش‌بینی آینده هستیم، از پیش‌بینی لحظه پایان کار خود در اداره گرفته تا پیش‌بینی رقم موجودی حساب خود در برابر خودپرداز بانک.

نئوکورتکس است که به انسان در میان موجودات جایگاهی یگانه داده است. به کمک همین بخش مغز می‌توانیم خود را در آینده‌ای که آرزوها ما را به طرف آن جلو می‌برند تصور کنیم و برای این آینده نقشه بریزیم

وداع با شور و هیجان دوپامینی ناشی از آشنایی با شریکی جدید و ورود به مرحله عشق صمیمانه چندان آسان نیست. اما داشتن توانایی این کار نشانه رسیدن به بلوغ عاطفی و برداشتن گامی به سوی سعادت پردوام است.

از دید دوپامین، داشتن مهم نیست، به دست آوردن مهم است. اگر مثل یک آواره زیر یک پل زندگی می‌کنید دوپامین کاری می‌کند که هوس داشتن یک خیمه به سرتان بزند. اما اگر در گران‌ترین عمارت جهان زندگی می‌کنید، دوپامین کاری می‌کند آرزو کنید که قصری روی ماه داشته باشید. دوپامین استانداردی برای خوب ندارد و دنبال رسیدن به هیچ خط پایانی نیست.

نیمه تاریک دوپامین نیمه تاریکی نیز دارد. اگر یک گلوله غذا داخل قفس موش بیندازید ترشح دوپامین در بدن موش افزایش می‌یابد. چون هیچ موشی نمی‌تواند باور کند که در دنیا از آسمان غذا می‌بارد! اما اگر هر پنج دقیقه یکبار گلوله غذا به داخل قفس بیندازید ترشح دوپامین متوقف می‌شود. چون موش در این حالت می‌داند چه وقتی باید منتظر غذا باشد. لذا از رسیدن غذا دچار شگفتی و ذوق‌زدگی نمی‌شود. در این حالت اخیر خطایی در پیش‌بینی موش از رسیدن پاداش در میان نیست. اما اگر گلوله غذا با فاصله‌های متغیر و به نحو تصادفی، به گونه‌ای که هر بار سبب شگفتی موش شود به داخل قفس بیفتد. چه پیش می‌آید؟ و اگر به جای موش و گلوله غذا همین آزمایش را با انسان‌ها و پول انجام دهیم چه اتفاقی می‌افتد؟

در جستجوی عشق بودن نیاز به مهارت‌های متفاوتی با تلاش برای حفظ و تداوم عشق دارد. عشق باید از مسئله‌ای پیراشخصی به مسئله‌ای فراشخصی تبدیل شود و از مرحله جستجو و تعقیب به مرحله تملک برسد و از حالت قابل پیش‌بینی به چیزی تبدیل شود که دوست داشته باشیم از آن حفاظت کنیم. این‌ها نیاز به مهارت‌های مختلفی دارند و به همین دلیل است که با گذشت زمان ماهیت عشق تغییر می‌کند و با خاتمه یافتن هیجان دوپامین رابطه عاطفی و سودایی کمرنگ‌تر می‌شود.

مواد اعتیادآور مثل موشک هدایت شونده به مدارهای آرزوی مغز اصابت می‌کنند و نوعی انفجار شیمیایی قوی ایجاد می‌کنند. هیچ‌یک از رفتارهای طبیعی ما از جمله صرف غذا یا ارتباط جنسی توان رقابت با این مواد را ندارند. آلن لشنر رییس قبلی انستیتو ملی مبارزه با سوءمصرف دارو می‌گوید داروها مدار آرزو را «تسخیر می‌کنند.» مواد اعتیادآور بیش از پاداش‌های طبیعی مانند غذا و رابطه جنسی که بر همین سیستم انگیزش مغز اثر می‌گذارند آن را تحریک می‌کنند. به همین دلیل است که بین اعتیاد به مواد غذایی و اعتیاد به دارو رابطه نزدیکی وجود دارد. مواد شیمیایی اعتیادآور بر مدارهای مغزی مربوط به ادامه حیات و بقاء چیرگی می‌یابند و به فرد معتادی که در دام آن‌ها گرفتار می‌شود اهداف جدیدی القاء می‌کنند.

اگر خرید عاقلانه‌ای انجام داده باشیم احتمال دارد که سیستم «اینجا و اکنون» تقویت شود و افت هیجان وابسته به کاهش ترشح دوپامین را جبران کند. راه دیگر اجتناب از پشیمانی پس از خرید آن است که چیزی بخریم که خود مایه تحریک ترشح دوپامین باشد، مثلا کامپیوتر جدیدی که باعث افزایش بهره‌وری شود یا لباسی که با پوشیدن آن موقع رفتن به خیابان جذاب‌تر شویم. بنابراین سه راه‌حل ممکن رفع پشیمانی پس از خرید عبارتند از: ۱) با خرید بیشتر همچنان سطح ترشح دوپامین را بالا نگاه داریم، ۲) با خرید کمتر از افت ناگهانی ترشح دوپامین به دنبال خرید جلوگیری کنیم و ۳) توانایی گذار از مرحله آرزوهای دوپامینی به علاقه‌های «اینجا و اکنون» را در خود تقویت کنیم. البته هیچ ضمانتی وجود ندارد که چیزهای دلخواه ما همان‌هایی باشند که به هنگام تملک مایه لذت ما شوند. خواست و دوست داشتن نتیجه فعالیت دو سیستم متفاوت مغز هستند. لذا در بسیاری از موارد چیزهایی را می‌خواهیم که قادر به دوست داشتن آن‌ها نیستیم.

آینده واقعی نیست. مجموعه فرصت‌ها و امکان‌هایی است که فقط در ذهن ما وجود دارند و معمولا آرمانی جلوه می‌کنند. ما معمولا دوست داریم به بهترین عوالم ممکن فکر کنیم و به این ترتیب آینده در نظرمان جذاب‌تر است. از طرف دیگر، حال واقعی است. قابل لمس و عینی است. واسطه درک حال، مواد شیمیایی خاصی به نام نوروترنسمیترهای «اینجا و اکنون» هستند. دوپامین ما را وادار می‌کند که با شور و شوق خواهان چیزی باشیم. اما سیستم «اینجا و اکنون» مغز به ما اجازه می‌دهد از آن چیز لذت ببریم. لذت بردن از مزه‌ها، رنگ‌ها، ظاهر و عطر و بوی غذاها یا عواطف و هیجان بودن با دیگران.

اگر خرید عاقلانه‌ای انجام داده باشیم احتمال دارد که سیستم «اینجا و اکنون» تقویت شود و افت هیجان وابسته به کاهش ترشح دوپامین را جبران کند. راه دیگر اجتناب از پشیمانی پس از خرید آن است که چیزی بخریم که خود مایه تحریک ترشح دوپامین باشد، مثلا کامپیوتر جدیدی که باعث افزایش بهره‌وری شود یا لباسی که با پوشیدن آن موقع رفتن به خیابان جذاب‌تر شویم. بنابراین سه راه‌حل ممکن رفع پشیمانی پس از خرید عبارتند از: ۱) با خرید بیشتر همچنان سطح ترشح دوپامین را بالا نگاه داریم، ۲) با خرید کمتر از افت ناگهانی ترشح دوپامین به دنبال خرید جلوگیری کنیم و ۳) توانایی گذار از مرحله آرزوهای دوپامینی به علاقه‌های «اینجا و اکنون» را در خود تقویت کنیم. البته هیچ ضمانتی وجود ندارد که چیزهای دلخواه ما همان‌هایی باشند که به هنگام تملک مایه لذت ما شوند. خواست و دوست داشتن نتیجه فعالیت دو سیستم متفاوت مغز هستند. لذا در بسیاری از موارد چیزهایی را می‌خواهیم که قادر به دوست داشتن آن‌ها نیستیم.

وقتی تصمیم به خرید چیزی داریم و به آینده‌ای فکر می‌کنیم که در آن خرید مطلوب انجام شده، سیستم دوپامینی مغز ما که معطوف به آینده است فعال می‌شود. اما وقتی تملک انجام شد، شیء مطلوب از فضای فراشخصی به فضای پیراشخصی و از آینده که قلمرو سلطه سیستم دوپامین است به مرحله حال و وصال که قلمرو سلطه سیستم «اینجا و اکنون» است می‌رسد. پشیمانی خریدار ناشی از این است که سیستم «اینجا و اکنون» قادر به جبرانِ افت برانگیختگی وابسته به کاهش ترشح دوپامین نیست.

گذار از مرحله هیجان به لذت می‌تواند چالش برانگیز باشد، مثل پشیمانی کسی که چیز بزرگی را خریده. معمولا این حس پشیمانی به عوامل مختلفی نسبت می‌دهند: این تصور که خرید اشتباهی کرده‌ایم یا حس گناه از بابت افراط در خرج کردن یا شک در این باره که شاید بیش از حد تحت تأثیر حرف‌های فروشنده قرار گرفته‌ایم. در واقع این پشیمانی مثالی از فعالیت مدار آرزوست که وعده‌های آن در حال رنگ باختن است. وعده این بود که اگر فلان خودروی گران قیمت را بخرید سرشار از شادی شده و زندگی شما از این‌رو به آن رو می‌شود. اما وقتی صاحب این خودرو می‌شوید دوام شادی شما کمتر از چیزی است که حدس می‌زدید. مدار آرزو، عهدشکن و بدقول است و در ما حس رضایت ایجاد نمی‌کند. این مدار در موضعی قرار ندارد که بتواند رؤیاهای ما را در عالم واقعیت برآورده کند. مدار آرزو به زبان ساده فقط نوعی فروشنده است.

شیفتگان دوپامین شعارشان این است امیدوارانه سفر کردن بهتر از رسیدن به مقصد است. آینده واقعی نیست. مجموعه فرصت‌ها و امکان‌هایی است که فقط در ذهن ما وجود دارند و معمولا آرمانی جلوه می‌کنند. ما معمولا دوست داریم به بهترین عوالم ممکن فکر کنیم و به این ترتیب آینده در نظرمان جذاب‌تر است. از طرف دیگر، حال واقعی است. قابل لمس و عینی است. واسطه درک حال، مواد شیمیایی خاصی به نام نوروترنسمیترهای «اینجا و اکنون» هستند. دوپامین ما را وادار می‌کند که با شور و شوق خواهان چیزی باشیم. اما سیستم «اینجا و اکنون» مغز به ما اجازه می‌دهد از آن چیز لذت ببریم. لذت بردن از مزه‌ها، رنگ‌ها، ظاهر و عطر و بوی غذاها یا عواطف و هیجان بودن با دیگران.

دوپامین جدا از خواص دیگری که دارد نوعی سیستم هشدار در برابر چیزهایی است که به بقای ما کمک می‌کنند. وقتی چیزی که وجودش برای بقای ما مهم باشد برابر ما ظاهر شود، نیازی نیست به آن فکر کنیم. دوپامین ما را وادار می‌کند به طرف آن جلب شویم. مهم نیست که به آن چیز علاقه داشته باشیم یا در آن لحظه بدان احتیاج داشته باشیم یا نه. دوپامین به این چیزها اهمیت نمی‌دهد. دوپامین مثل پیرزنی است که مدام دستمال توالت می‌خرد. چنین پیرزنی حتی اگر هزار لوله دستمال توالت در منزلش داشته باشد باز هم به خرید آن ادامه می‌دهد. دوپامین هم سیری‌ناپذیر است. اما به جای خرید دستمال کاغذی ما را به تملک و گردآوری چیزهایی وامی دارد که برای بقای ما مفیدند. به این ترتیب می‌توان درک کرد چرا آن فردی

برای یک ارگانیسم زیستی مهم‌ترین هدف زنده ماندن است. لذا سیستم دوپامین پیوسته در فکر زنده نگهداشتن ماست. این سیستم موجود زنده را به جستجوی غذا، سرپناه، جفت و سایر منابعی وادار می‌کند که امکان تکثیر و توالد به او می‌دهند. وقتی این سیستم چیزی را که ارزش بالقوه دارد پیدا می‌کند به موجود زنده پیام می‌دهد حواست را جمع کن. بیدار باش. این خیلی اهمیت دارد. این پیام اغلب با حس آرزو و محتوای هیجانی همراه است. خواستن ناشی از فعال شدن این سیستم انتخاب فرد نیست، بلکه واکنش او در برابر مسائلی است که با آن‌ها روبرو می‌شود.

هدف این مدار دوپامینی تقویت رفتارهایی است که منجر به افزایش شانس بقاء و تولید مثل می‌شوند یا به زبان ساده‌تر در پیدا کردن جفت و غذا و غلبه بر رقیبان به موجود زنده کمک می‌کند. مدار آرزو وقتی یک بشقاب پر از دونات را روی میز می‌بینیم فعال می‌شود. ربطی هم به این ندارد که در آن لحظه گرسنه باشیم یا نه. فقط صرف حضور چیزی که از دیدگاه تکاملی برای حفظ بقا اهمیت داشته باشد می‌تواند آن را فعال کند. یعنی به محض آنکه چنین چیزی دیده شد اعم از اینکه فرد گرسنه باشد یا نه، مدار آرزو روشن می‌شود. این ماهیت دوپامین است که همیشه می‌خواهد مقدار بیشتری از هر چیز را به دست آورد و همواره به سوی آینده می‌نگرد. گرسنگی مسئله «اینجا و اکنون» است، اما دوپامین می‌گوید «حتی اگر گرسنه هم نیستی برو جلو، یک دونات بردار و بخور. آن طوری شانس بیشتری برای زنده ماندن داری. از کجا می‌دانی دوباره چه وقتی می‌توانی لقمه غذایی به چنگ بیاوری؟» این توجیه برای نیاکان باستانی ما که بخش عمده زندگی خود را در گرسنگی به سر می‌بردند قابل قبول بود.

خواستن یا آرزو از یک بخش قدیمی تکاملی مغز که در عمق جمجمه قرار دارد ناشی می‌شود که ناحیه تگمنتال قدامی نامیده می‌شود. این بخش سرشار از دوپامین بوده و در اصل یکی از دو ناحیه اصلی ترشح‌کننده دوپامین مغز است. سلول‌های این بخش مثل بیشتر سلول‌های مغزی دارای رشته‌های بلندی هستند که با عبور از مسیری پرپیچ و خم در مغز به هسته آکومبنس می‌رسند. وقتی این سلول‌های دارای رشته‌های بلند فعال شوند دوپامین ترشح می‌کنند و آن را به هسته آکومبنس انتقال می‌دهند تا مایه تولید حس برانگیختگی شود. نام علمی این مدار مسیر مزولیمبیک است، اما به منظور رعایت سادگی می‌توان آن را مدار آرزوی دوپامین (شکل ۱) نامید.