بریده‌هایی از کتاب درآمدی بر ادبیات معاصر ایران

ادبیات گزارش صِرف واقعیتهای زندگی آدمی نیست، توصیف و تصویر آرمانی و یا اعتقادی آن، یعنی بازتاب ایدئولوژیکی (عقیدتی) زندگی است. اثر ادبی وقتی دارای این خصیصه می‌شود و واقعیت را عقیدتی افاده می‌کند که از ذهن هنرمندانه شاعر یا نویسنده گذشته و به تار و پود شعور اجتماعی ـ فردی او درآمیزد و واقعیت را فشرده، بارز و آرمانی تصویر کند و این امر وقتی تحقق می‌پذیرد که هنرمند مستقیما از واقعیتهای زندگی، که آن را با حس و عقل خود به جای می‌آورد، الهام و مایه گیرد و آن را در قالب شکل و طرز بیانی افاده کند که با فرهنگ روزگار مناسبت داشته و برای مخاطب هنر فهمیدنی باشد.

موقعیت جغرافیایی و ساختار قومی جامعه ایران چنان بود که غالبا هیئت حاکمه‌ای بر آن حکومت می‌کرد که نه تنها نماینده قشرهای پیشرو اجتماع نبود، بلکه غالبا از آنان واپس مانده‌تر نیز بود.

تجربه تاریخ نشان می‌دهد که وقتی کشوری درگیر رکود و واپس ماندگی سیاسی و اقتصادی است، فرهنگ و ادب، عهده‌دار برانگیزندگی نیروها و قابلیتها در راستای فعالیتهای اجتماعی می‌شود.

قرائن نشان می‌دهد که مبتکران «بازگشت ادبی» هوادار قطعی احیای سنتهای شعر و نثر کلاسیک فارسی نبودند؛ در واقع خواسته آنان رساندن ادبیات ایران به عظمت دوران شکوفای قرن‌های پنجم تا هشتم بود. اما از آن جا که اهرمهای اجتماعی و سیاسیِ به وجود آورنده چنان هنری را در دسترس نداشتند، به ناگزیر به تقلید از نمایندگان برجسته آن دست یازیدند. و این همانا سبب عدم موفقیت و انحطاط این دسته از شاعران بود. چه، احیای شرایطی که در آن فردوسی، فرخی و سعدی شعر می‌سرودند، یکبار برای همیشه سپری شده بود. در این دوره نه تکاپوی قرنهای نخستین هجری در راه رستاخیز فرهنگ و زبان ملی دیده می‌شد و نه دربار محمد یا فتحعلی‌شاه قاجار شباهتی به دربار سامانیان و غزنویان داشت. آنچه بود، ایرانی بود واپس مانده در اثر جنگها و دخالتهای بیگانگان و فساد و بی‌عرضگی زمامداران.