بریده‌هایی از کتاب دیگری در اندرونی واکاوی فضای جنسیتی

بنا بر نظر ادوارد سعید، مردمان استعمارشده از طریق مجموعه‌ای از کلی‌سازی‌هایی که در متن‌های استعماری نسبت به آن‌ها روا می‌شود تبدیل به توده‌هایی یک‌دست می‌شوند که می‌توان اطلاعاتی را راجع به آن‌ها اندوخت یا آن‌ها را در قالب "دیگربودگی" دسته‌بندی کرد؛ مانند: چینی‌های مرموز، عرب‌های غیرقابل‌اعتماد، هندوهای سربه‌راه، و... در متن‌های محققان و سفرنامه‌نویسان، فراوان به توصیف کشور و مردمانی برمی‌خوریم که در تفاوت با جامعهٔ غربی؛ به‌عنوان ـ دیگریِ نابهنجار و عقب‌مانده ـ بازنمایی شده‌اند

در لابه‌لای ترغیب زنان به پوشش و خانه‌داری و تدبیر منزل و تربیت اولاد، اشاره به رفتارهایی می‌شود که می‌کوشد زنان را از آن امور نهی کند؛ برای مثال در یکی از این متون می‌خوانیم: "مرد را لازم است زن را به تربیت اولاد و تدبیر خانه و خدمتکاران مشغول نموده و وسائل تستر و حیای او را مهیا کنند؛ اگر زن بی‌کار و به تدبیر منزل خود مشغول نباشد قهراً میل به نمایش و اشراف در زینت و لهو می‌کند و به این واسطه، از وظیفهٔ طبیعیهٔ خود خارج شده و مخالفت با حقوق و کرامت مرد می‌کند... " (ابوعبدلله زنجانی به نقل از جعفریان، ۱۳۸۰).

تأکید بر حریم و حجاب و خانه‌نشینی زنان با توجه به نزول آیات و احادیث ائمه و پیامبر اکرم در گفتمان سنتی شکل ویژه به خود می‌گیرد. فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان محدود به حوزهٔ خانگی و خانواده تحت سیطرهٔ آموزه‌های گفتمان سنتی قرار داشت. تحریم تعلیم و تربیت برای زنان از سوی علمای فقه سنتی واکنشی بود در برابر هجوم تجددگرایی غربی. تعلیم و تعلم از آن مردان خواهد شد وقتی مردی تربیت شود و آموزش ببیند زن هم در پیرو مرد از او آموزش خواهد دید.

وجود حجاب در ایران و عرب از صدر اسلام الی الان لااقل معمول در زمان حال هست و رواج دارد؛ پس تغییرش ممکن نیست به همین قاعده؛ برای اینکه امر دایر است بین تجارت نسوان با رفع حجاب. چنانچه مفروض معترض است و بین تجارت رجال. پس زنان دارای حجاب باشند و در خانه بنشینند، اولی است برای بقای قدیم بر قدم

که محمد صادق ارومی ملقب به فخرالاسلام که یکی از آثار برجستهٔ او رسالهٔ وجوب نقاب و حرمت شراب است و آن را به سال ۱۳۲۹ ق/۱۲۹۰ ش تألیف کرده است. وی در رسالهٔ خود، اسلام و عادت‌های مسلمین را بر حسب تفاوتی که با عادات فجره و کفره‌ای که روشنفکران دارند تعریف می‌کند. بر اساس تقسیم‌بندی و نخواهندگی و طرد، متون او بر اساس دو نوع گزارهٔ صدق ـ کذب؛ خودی و مملکت اسلام، و دیگری و مملکت کفر تعین یافته و بازنمایی می‌شود. اسلام و مسلمین، عصمت و نقاب و حجاب را از آن زنان دانسته و زنان بی‌حجاب را به شیطان و شهوت تشبیه کرده و آن را از نتایج مشروطه برشمرده و طرد می‌کند. بازنمایی زن مسلمان در انطباق با قالب گفتمان جنسیت ساختار می‌یافت که در طول زمان انکشاف می‌یافت و از طریق کثرت کاربرد و مألوف‌بودن خود را برخوردار از ارزش ـ صدق می‌کرد.

رسالهٔ شریفهٔ لزوم حجاب (۱۲۹۳ ش) را چند نفر از مسلمین مشروطه‌خواه در دورهٔ قاجار نوشتند و نام مؤلف مشخصی ندارد؛ این رساله در باب تمایزگذاری بین خود و دیگری در گفتمان جنسیت و نظام پدرسالاری با طرحی از اصول تعلیمات اسلام مصداقی از این نوع اندیشیدن است. حجاب و پوشش، تبرج و نمایش، معاشرت و آمیزش و تعلیم و تعلم زنان به‌عنوان ویژگی تقسیم‌بندی جداکننده و رفتار جنسی هنجار و بهنجار میان زن غربی و مسلمان یا ـ زن باشعور/بی‌شعور ـ مطرح می‌شود و زنان مسلمان را از این امور نهی و منع می‌کنند. مکان‌های عمومی مثل پارک‌ها، قهوه‌خانه‌ها، خیابان، مجالس باله و انجمن‌ها و...، تقسیم‌بندی زن غربی و مسلمان را تکمیل می‌کند و حضور اجتماعی زن منع می‌شود. این طرد و کنارگذاری ویژگی‌های زن غربی به‌عنوان بی‌هنجاری و منفیات تعلیمات اسلام که گزاره‌های صدق (حق‌به‌جانب) را در برابر گزاره‌های کذب قرار می‌دهد بخشی از گفتمان جنسیت به شمار می‌آید که تمایز بین ارزش‌گذاری خود (مردانه و مسلمان) و خوارشماری دیگری (زنانه و فرنگی) را ترسیم می‌کند

نهاد روحانیت به تولید و بازتولید اندیشه‌های حاکم بر گفتمان جنسیت و دنیای مردانه می‌پردازد و مراسم‌ها و مجالس مذهبی فرصتی برای بازگویی آموزه‌ها و قواعد حاکم بر این گفتمان به شمار می‌رود که دوگانهٔ زنانه/مردانه را در کانون تولید و بازتولید هویت‌های برساختهٔ خود قرار می‌دهد. مذهب امکان تولید دانش را فراهم می‌آورد، همچنین مواضع قدرتمند برای سخن‌گفتن آماده می‌سازد. وقتی زن، سوژهٔ مذهب یعنی نمایندهٔ قدرت روحانیت می‌شود و آیین‌های دین و مذهب را بازنمایی می‌کند، موضع قدرتمند مذهب و ساختار گفتمان جنسیت را تقویت می‌کند. مهم‌ترین کانون مولد گفتمان را باید در قرآن جست‌وجو کرد. علما و مراجع تقلید با استناد به آیات و روایات، به حفظ، تدوین و انتشار و بازتولید آموزه‌های گفتمان در تمام زمینه‌ها، به‌ویژه حوزهٔ زنان می‌پردازد که قادر است گفتمان رقیب را که متأثر از روشنفکران غرب‌زده و فرنگ بود از صحنه خارج سازد.

نهاد روحانیت از رهگذر تبلیغ آموزه‌های اسلامی بر اساس اصول فقه و شریعت، دراختیارگرفتن نظام آموزشی جامعه، انجام امر قضاوت، انجام امور مربوط به ازدواج و طلاق و دریافت سهم امام و مالیات‌های مذهبی، مستقل از حکومت و در عین حال نیرومند و ذی نفوذ در جامعه قدرت گرفت. نظام آموزشی که از میزان گستردگی در سطح جامعه بسیار محدود بود، عمدتاً در انحصار روحانیون قرار داشت. در واقع، نظام آموزشی بعد از خانواده عبارت بود از مسجد و منبر که هم مرکز اجتماع و آشنایی بود و هم کانون ارشاد اخلاقی و مذهبی (نیکخواه، ۱۳۹۰: ۵۸-۵۴).

توصیفی که از زن‌های فرنگی به‌عنوان زن بی‌شعور و زینت‌کرده در اجتماع ارائه می‌شود، آن‌ها را به‌عنوان تصویری منفی، نابهنجار و به‌عنوان یک "دیگری" می‌سازند که تصویری مثبت و سازنده از زن‌های مسلمان و باشعور و بهنجار به دست داده شود.

زن بی‌شعور و باشعور متقابلاً به یکدیگر نیازمندند که اساساً معنایی یابند. زن باشعور اگر در کانون توجه قرار بگیرد و در عرصهٔ عمومی به جلوه درآید و به حقوق برابر خود با مردان آگاه شود تبدیل به زن بی‌شعور می‌شود.

زنان بی‌شعور در زندگی روزمرهٔ معانی خاص خود را می‌یابند؛ این زنان هرجا می‌خواهند می‌روند و هر کار می‌خواهند می‌کنند،... در ملاء عام حاضر می‌شوند و به‌راحتی با مردها رابطه برقرار می‌کنند؛ درحالی‌که زنان باشعور از خانه خارج نمی‌شوند و در اجتماع حضور پیدا نمی‌کند.

امروز به آن‌ها می‌توان گفت: شما نجسید؛ ولی فردا را کسی جرئت نمی‌کند و سرنزده و بی‌اذن هرکس از زن و مرد فرنگی خواهد داخل خانه شود، مانعی نباشد؛ زیرا که این منع به جهت عصمت زنان است؛ و اگر عصمت نباشد، دیگر چه منع؟" (محمد کریم‌خان کرمانی، به نقل از جعفریان، ۱۳۸۰: ۲۴-۲۲).

آیا هیچ مسلمی راضی می‌شود که اختیار دست "زنان بی‌شعور" باشد که هرجا می‌خواهند بروند و با هرکس خواهند بنشینند و هر وقت خواهند از خانه بیرون روند؟ این‌ها هنوز بر ایران مسلط نشده حکم می‌کنند که زنان از مردان رو نگیرند. آیا هیچ مسلمی راضی می‌شود که زن او آرایش کرده در میدان‌ها بر سر در دکان‌ها بنشیند و به تماشاگاه‌ها برود؟ آیا هیچ مسلمی راضی می‌شود که زنش مختار باشد و زینت کند و بیاید در بازار شراب بخرد و بخورد و مست بشود و در بازارها و میدان‌ها و باغ‌ها با حال مستی بگردد و با الواط و اوباش بنشیند و آنچه می‌خواند بکند؟ نعوذ بالله آیا هیچ‌کس راضی می‌شود که اسم آزادی بر سر مردم بگذارند و هیچ‌کس صاحب‌اختیار دخترش و زنش و پسرش و غلامش و کنیزش نباشد هرجا می‌خواهند بروند و هرکار می‌خواهند بکنند و با هرکس می‌خواهند بنشینند.

انتقاد از حضورنداشتن زن و پوشش او در کشورهای اسلامی بی‌تردید، در ادامهٔ آشنایی مسلمانان با فرهنگ غربی بوده است.

زنان در بیرون از خانه هیچ وسیله و جای تفریحی نداشتند و تمام امکانات به مردان تعلق داشت، یک سری امکانات و وسایلی که در اختیار زنان بود می‌توان به برگزاری مجالس روضه‌خوانی زنانه در منزل، شرکت در مجالس قرآن‌خوانی و احادیث که ابعاد گسترده‌ای داشت اشاره کرد. در سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخی از حمام‌های عمومی نیز به‌عنوان مکانی برای گذراندن اوقات فراغت زنان همهٔ طبقات اجتماعی در دورهٔ قاجار یاد شده است. علاوه بر حمام‌رفتن هفتگی یا ماهانه که مرتب انجام می‌شد، به مناسبت‌های خاصی نیز حمام می‌رفتند که عمده‌ترین آن‌ها مراسم نامزدی یا عروسی یا مهیاشدن برای جشن‌های نوروزی و سال نو بود (کولیوررایس، ۱۳۸۳: ۱۴۶).

و نیز سوارشدن زن و مرد در یک درشکه، اگر چه خواهر و برادر یا زن و شوهر بودند، ممنوع بود (ناهید، ۱۳۶۸: ۱۸).

"در خیابان‌های پرجمعیت تهران مانند لاله‌زار و شاه‌آباد و امیریه عصرها مقرر بود مردها از طرفی و زن‌ها از طرف دیگر عبور کنند. راه‌رفتن مردها و زن‌ها از یک سمت از ساعت ۴ بعدازظهر قدغن می‌شد. اگر احیاناً زنی می‌خواست به خانهٔ خود سمت دیگر خیابان یا به داروخانه برود از آقای پاسبان کسب اجازه می‌کرد. زیر نظر و مراقبت او با عجله به سوی دیگر شتافته و به‌سرعت مراجعت می‌کرد. چه بسا اوقات صدای فریاد آمرانهٔ پاسبان به گوش زن‌های با شخصیت می‌رسید که می‌گفت: "باجی روتو بگیر"، "ضعیفه تندتر راه برو" (ساناساریان، ۱۳۸۴: ۳۰)

از اندرون صدای حرف و دعوا و نزاع و آوازخواندن و خنده‌بلندکردن و غیره بیرون نیاید. کلفت باید با نوکر حرف نزند. صحبت و اختلاط نکند. دم در اندرون من نیاید. بالای بام بلند و مهتابی و غیره نرود. بیرون باغ به گردش و هواخوری و میوه‌خوری نرود. اگر غیر از این بکند و نصیحت گوش نکند بابا مأذون است چوب و جوال بیاورد و پوست از سرشان بکند. زن‌ها مرخص نیستند از چهار دیوار اندرون پا به بیرون بگذارند. بابای ترک هم مأذون نیست از درب اندرون به داخل اندرون من پا بگذارد. کسی مرخص نیست به اندرون برود و به جز جاهایی که معین کرده‌ام اهل اندرون نباید جایی بروند. به حرم محترم که مشرف می‌شوند و به حمام، هر جایی که می‌روند باید با آدم و نوکر متعدد بروند و مراجعت نمایند، نه تنها... کنیز و کلفت از روی دیوار با زن‌های همسایه ابداً کاری، صحبتی، دوستی و اختلاطی ندارند. اگر آن طور چیزها مسموع شود بابا قاپوچی مقصر است و مستوجب تنبیه (حجازی، ۱۳۸۸: ۲۰۸).

"پدرسالاری" اصل حاکم بر آن به شمار می‌رود؛ منظور از آن، اقتدار پدر، شوهر، مرد ارشد خانواده بر زنان، دختران و کودکان است. در این نظام معنایی "نام زن در محیط‌های عمومی برده نمی‌شد و در چنین اوضاعی، یعنی بی‌اعتمادی عمومی به زنان و بی‌سوادی و احساس حقارت در آنان، شخصیتی ناتوان و وابسته به وجود می‌آمد که تنها پناهش اطاعت از مرد خویش بود" (عاملی، ۱۳۸۹)، و این نوع اقتدار هیچ نوع تمرد و فردیتی را از سوی زنان برنمی‌تافت و در چنبرهٔ استیلای سنت و جبر جنسیت مجالی برای جولان نمی‌یافتند.

اهم تربیت زن هم تقویت عاطفه عفت و حیا و محبت خانوادگی و تعلیم اصول اقتصاد و تدبیر منزل و اداره اولاد است که به این واسطه، زن در مرکز طبیعی خود قرار گرفته و نظام اجتماعی مصون و محفوظ از فساد شده و ملت قوی خواهند بود. از بیانات سابقه معلوم می‌گردد که به وجهه اجتماعی، به طوری که تاریخ نشان می‌دهد و دانشمندان دعوت بر آن کرده‌اند، قانون حجاب، اصلح و انسب است برای هیئت جامعه (به نقل از جعفریان، ۱۳۸۰: ۱۷۸-۱۶۳).