بریده‌هایی از کتاب بانک‌ تهیدستان؛ وام‌های کوچک، ابزار مبارزه با فقر جهانی

در ایالات‌متحده، به‌خوبی قابل مشاهده بود که چگونه بازار، افراد را آزاد گذاشته و به آنها اجازه می‌دهد تا در تصمیم‌گیری‌های شخصی، آزادانه عمل کنند؛ اما از نظر من، یکی از معایب نظام بازار این است که بازار، همواره همه‌چیزها را به سمت قدرتمندان سوق می‌دهد درحالی‌که فقیران نیز باید قادر باشند از مزایای این سیستم منتفع شوند و بهره خود را از آن افزایش دهند.

"مردم فقیر، بسیار خلاق هستند. آنها می‌دانند که چگونه درآمد کسب کنند و چگونه زندگی خود را تغییر دهند. آنچه آنها به آن نیاز دارند، تنها فراهم شدن یک فرصت است. وام خرد، این فرصت را به آنها می‌دهد. درست است که جامعهٔ بنگلادشی با جامعهٔ آمریکایی متفاوت‌اند و هزاران مایل از هم فاصله دارند، ولی من هیچ تفاوتی بین مردم فقیر بنگلادش و مردم فقیر شیکاگو نمی‌بینم. در هر دو جامعه، علل و عواقب فقر، کاملا شبیه به هم هستند. "

در تئوری‌های رایج اقتصاد، "وام " و "اعتبار " صرفاً ابزاری برای روان کردن چرخ‌های تجارت و صنعت محسوب می‌شود؛ اما باید بدانیم که "وام " و "اعتبار "، هنگامی می‌تواند قدرت اقتصادی ایجاد کند که ابتدا به قدرت اجتماعی تبدیل شده باشد؛ اما وقتی مؤسسات اعتباری و بانک‌ها، قوانینی صرفاً در حمایت از بخش کوچکی از جمعیت جامعه (یعنی توانگران) تعریف می‌کنند، صرفاً همان بخش از جامعه به قدرت اجتماعی و متعاقبا قدرت اقتصادی دست یافته و بخش‌های دیگر جامعه (یعنی فقرا) از گردونه حذف خواهند شد؛ اما چرا اقتصاددانان در برابر این رفتار مؤسسات اعتباری و بانک‌ها سکوت کرده‌اند؟ هیچ کس جواب متقاعدکننده‌ای ندارد.

قبل از این‌که گرامین را تأسیس کنم، یکی از منتقدان همیشگیِ سازمان‌های توسعه‌ایِ بین‌المللی در بنگلادش بودم. تاکنون با نفوذترین این مؤسسات در بنگلادش، بانک جهانی بوده است. بیشترین انتقادهای من نیز متوجه این سازمان بوده است. بانک جهانی و گرامین، طی این سال‌ها اختلافات و دعواهای زیادی داشته‌اند به‌طوری‌که برخی از صاحب‌نظران، ما را "دو رقیب مسابقهٔ بوکس " نامیده‌اند. شیوه کاری ما به قدری متفاوت با یکدیگر بوده است که سال‌هاست به‌جای صرف وقت و انرژی برای کمک به هم، به جنگ با هم پرداخته‌ایم.

نهادهای توسعه بین‌المللی به‌جای تلاش برای تغییر کیفیت زندگی قشر فقیر، بیشتر تلاش کرده‌اند تا از ابزارهای ایجاد ترس و وحشت (نظیر فشار به زنان و مردان بی‌سواد برای از بین بردن توان زاد و ولدشان) استفاده کنند.

به اعتقاد من، در سیاست‌های تجویزی نهادهای توسعه بین‌المللی، یک وحشت زیاد در مورد جمعیت کشورها وجود دارد. در بسیاری موارد، خود ما نیز در ترویج کورکورانهٔ این تجویزهای آنها در جهان مقصریم؛ اما واقعیت آن است که از زمان استقلال بنگلادش تا به امروز، اگرچه جمعیت ما تقریباً دو برابر شده است، بی‌شک ما دو برابر فقیرتر نشده‌ایم

این انتقادات و ایرادات، در واقع پوششی برای نگرانی بزرگ‌تر آنها بود از آن جهت که این بانکدارها ترجیح می‌دادند پول بیشتری به تعداد کمتری مشتری بزرگ وام دهند، اما در مقابل، ما برای تعداد بسیار زیاد مشتریانمان، به خود افتخار می‌کردیم.

در سال ۱۹۹۴، مشاور رئیس‌جمهور ایران در امور زنان به داکا آمد تا با من دیداری داشته باشد و هنگامی که از او پرسیدم درباره گرامین چه نظری دارد، پاسخ داد: "هیچ موردی در شریعت اسلام یا قرآن نمی‌توان یافت که مخالف کار شما حکم داده باشد. چرا زنان باید گرسنه و فقیر باشند؟ در واقع کاری که شما در حال انجام آن هستید فوق‌العاده است؛ چراکه با تلاش شما، نسل کاملی از کودکان آموزش خواهند دید و به دلیل وجود وام‌های گرامین، زنان به‌جای این‌که در گوشه و کنار روستاها و شهرها بنشینند، می‌توانند در خانه خود کار کنند. "

گرامین می‌خواست سیستمی راه‌اندازی کند که کارآ باشد نه این‌که به سرعت، فعالیتی را آغاز کند که سودی واقعی برای وام‌گیرندگانش نداشته باشد. بنابراین، ما به آرامی شروع می‌کردیم.

این مدیران تازه‌وارد، همراه با خود، برنامه‌های بزرگی به گرامین می‌آورند که با استفاده از آنها، عملیات بانک دوباره بازنگری شده و افرادی که قوانین ما را زیر پا گذاشته‌اند مؤاخذه می‌شوند.

فکر اصلی این صاحب نظران این بود که اعتباردهی را آنقدر سخت و دشوار کنند که فقط کشاورزان و صنعتگران ماهر، به خود جرئت وام گرفتن دهند؛ اما در مقابل، فکر اصلی من این بود که این روند باید به‌گونه‌ای که افراد را به بازپرداخت اصل وام خود تشویق کند، ساده شود.

برای ما بدحسابی، همانند یک یادآوری است که به ما گوشزد می‌کند موفقیت وام‌گیرندگان بانک، نیاز به فعالیت بیشتری از جانب ما دارد.

در برنامه‌های توسعه، هرگاه فقیر و غنی با هم در برنامه‌ای شرکت داده شوند، همیشه غنی، فقیر را از روند برنامه خارج خواهد کرد؛ مگر آن که در ابتدای کار، معیارهای سفت و سختی برای فرآیند کار در نظر گرفته شده باشد.

دانشگاه نباید جزیره‌ای باشد که در آن، دانشگاهیان صرفاً به دنبال درجات بالاتر علم باشند بدون آن که دیگران را در دستاوردهای خود شریک کنند.