بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رمضان؛ ادب حضور (دفتر سوم)

ماه رمضان بهترین فرصت برای سلوک توحیدی و ارتقاء علمی و عملی در مسائل معنوی است؛ زیرا در ماه رمضان از یک سو زمینهٔ گناه کم می‌شود و از سوی دیگر جنود جنّی و انسی شیطان دور می‌گردند و نفس امّاره نیز با روزه قدرت جولان کمتری پیدا می‌کند.

مبادا روز روزه‌داری‌ات مانند روزهای دیگر باشد.

فضیلت و اهمّیت ماه رمضان امام صادق (ع) در مورد ارزش ماه رمضان می‌فرمایند: «ماه رمضان شبیه هیچ‌یک از ماه‌های سال نیست؛ این ماه حق و حرمتی دارد. تا آنجا که می‌توانی در این ماه در نماز بکوش.» و رسول اکرم (ص) می‌فرمودند: «یعنی اگر بندگان می‌دانستند که چقدر در این ماه برکت وجود دارد، آرزو می‌کردند که همهٔ ماه‌های سال ماه رمضان بود.» قدر و منزلت این ماه به حدّی است که در بیانات حضرات ائمّه (ع) وارد شده که می‌فرمودند: نگویید رمضان، زیرا رمضان از اسماء الهی است و آن را با احترام یاد کنید و بگویید «شَهرُ رَمَضان». در روایات آمده است که در قیامت، ماه رمضان هم مانند قرآن از برخی شفاعت و یا سعایت می‌کند.

امام علی (ع) در این باره می‌فرمایند: «روزه گرفتن بدن، همانا خودداری از خوردن با اراده و اختیار است، در حالی که انسان از عقوبت الهی بیمناک و به ثواب و اجر الهی راغب باشد. روزهٔ نفس، باز داشتن حواس پنجگانه از سایر گناهان و خالی نمودن قلب از همهٔ اسباب بدی.»

و فرمود: مبادا روز روزه‌داری‌ات مانند روزهای دیگر باشد.

جمال السّالکین در المراقباتِ خود ملاکی در تعیین مرتبهٔ قبولی روزه و تعیین جایگاه خود در میان میهمانان مولی در عید فطر بیان می‌فرمایند: اگر ایمان و کرائم اخلاق دو روی یک حقیقتند که اوّلی بر دل می‌نشیند و دوّمی در اخلاق و رفتار آشکار می‌گردد، بنابراین بارزترین علامت مرتبهٔ قبولی روزه و تعیین جایگاه خود در میان اهل معرفت و خواصّ از میهمانان الهی، مرتبهٔ اتّصاف به کرائم اخلاق است.

عظمت کمتر از شب قدر نیست و باید مانند شب‌های قدر به عبادت و نماز سپری شود. عمدهٔ دستورات این شب عزیز در کتب ادعیه ذکر شده. عمدهٔ دستورات شب عید فطر استغفاری است؛ تا اگر هنوز چیزی از کدورت‌ها باقی مانده است، به برکت بار عام الهی در این شب برداشته شود. مرحوم سید در اقبال به نکاتی دربارهٔ اعمال روز عید اشاره می‌نمایند که اوّلین آن نمره دادن سالک به خود است که امروز در کدامین مقام و مرتبه در میان میهمانان مولا قرار دارد و از مولای خود انتظار کدامین جایزه را دارد؛ زیرا هرچند عید فطر بار عام الهی است و همهٔ روزه‌داران میهمان کرم پروردگار خود هستند، ولی انواع جوایز به مراتب معرفت میهمانان است؛ چنانکه وقتی بزرگی را به میهمانی پادشاهی دعوت می‌کنند، همهٔ همراهان او -حتّی اسب و استرش- را نیز اکرام می‌نمایند، ولی اکرام هر کس در خور مقام او است.

توسّل به وجود مبارک حضرت زهرا (س) و امام زمان (عج) در ماه رمضان خداوند در سورهٔ قدر پیرامون ظرف نزول قرآن می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیلَةِ الْقَدْرِ» در روایت داریم که مراد از «لَیلَةِ» در این آیه، وجود مبارک صدیقهٔ طاهره (س) است. لذا استاد توصیه می‌فرمود که در شب‌های قدر و حتّی از شب نوزدهم تا بیست و چهارم، به مقام نوری حضرتش و نیز به وجود مبارک امام عصر (عج) توسّل پیدا کنیم. لذا به هر وسیله که می‌توانیم در این ایام عرض ارادت و توسّلی به محضر این دو بزرگوار داشته باشیم؛ مثلاً هدیه کردنِ ثواب عبادت‌ها یا خواندن زیارات ایشان، خصوصاً زیارت آل یاسین، نوعی توسّل به این بزرگواران محسوب می‌شود.

کنترل زبان البته از مجموعهٔ ارشادات قرآن و روایات برمی‌آید که کنترل زبان نقشی عمده در کنترل سایر جوارح دارد. خداوند در حدیث معراج به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «یعنی در میان عبادات، چیزی نزد من محبوب‌تر از روزه و سکوت نیست؛ پس کسی که روزه بگیرد ولی زبانش را حفظ نکند، مثل کسی است که به نماز ایستاده ولی قرائت نمی‌کند، من به او اجر قیام را می‌دهم ولی اجر عبادت‌کنندگان را نمی‌دهم.» در این روایت، روزه در کنار سکوت قرار داده شده است. البته مراد روایت از سکوت این نیست که اصلاً سخن گفته نشود؛ بلکه منظور کنترل زبان است و اینکه از صحبت‌های زائد و بگو مگوهای بی‌حاصل پرهیز شود: «و آنان که از (هر گفتار و کردارِ) بیهوده و بی‌فایده روی‌گردانند» البته مرحوم سید بحرالعلوم در رسالهٔ سیر و سلوک خود می‌فرماید: برای سالک انجام هر عملی خلاف مرتبهٔ مراقبهٔ خود، عمل بر خلاف توحید محسوب می‌شود و لغو است. بر این اساس، اصلی‌ترین مراقبه در ماه مبارک رمضان باید بر زبان باشد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «روزهٔ قلب از روزهٔ زبان بهتر است و روزهٔ زبان از روزهٔ شکم بهتر.»

وقتی رسول خدا (ص) مقام صائمین حقیقی در ماه مبارک را به جابر بیان داشتند و فرمودند: «این ماه رمضان است، هرکس روزش را روزه بدارد و شبش را به ذکر و دعا سر ببرد و شکمش و عورت او عفیف باشد و زبانش را حفظ کند، همان گونه که از این ماه خارج می‌شود، از گناهانش نیز خارج می‌گردد.» پس جابر با خوشحالی گفت: این حدیث چقدر زیبا و خوشایند است! حضرت فرمودند: و ای جابر، چقدر امتثال این شروط سخت است! راه‌های اغوای شیطان نسبت به افراد مختلف متفاوت است؛ زیرا هر کس در مقابل گناه خاصّی نقطهٔ ضعف دارد و شیطان نیز از همان راه وارد می‌شود. چنانکه خداوند می‌فرماید: شیطان از جایی که شما او را رصد نمی‌کنید به شما حمله می‌کند: «شیطان و دستهٔ وی شما را از آنجایی رصد می‌کنند که شما نمی‌بینید.» و لذا در آغاز ماه مبارک هر کس باید محاسبهٔ دقیقی روی خود داشته باشد و نقاط ضعف خویش در مقابل گناهان شناسایی کند و در طول ماه مراقبهٔ خود را نسبت به آن مسئلهٔ خاص شدیدتر نماید.

از آیات شریفه استفاده شود که مبدأ سجده ننمودن ابلیس، خودبینی و عُجب بوده که کوس «قالَ أَنَا خَیرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ» زد، و این خودبینی اسباب خودخواهی و خودفروشی -که استکبار است- شد؛ و آن، اسباب خودرأیی -که استقلال و سرپیچی از فرمان است- شد، پس مطرود درگاه شد. ما از اوّل عمر، شیطان را ملعون و مطرود خواندیم و خود به اوصاف خبیثهٔ او متّصف هستیم. و در فکر آن برنیامدیم که آنچه سبب مطرودیت درگاه قدس است، در هر کسی باشد مطرود است؛ شیطان خصوصیتی ندارد؛ آنچه او را از درگاه قرب دور کرد، ما را نگذارد که به آن درگاه راه یابیم. می‌ترسم لعن‌هایی که به ابلیس می‌کنیم، خود نیز در آن شریک باشیم.

امام امّت، که خود معلّمی با تجربه و طلایه‌داری خبیر در شناخت نیرنگ‌های شیطان در بزنگاه‌های بهره‌مندی از قرآن بود، در تبیین این دام خفی و بلکه اخفای اهریمنی می‌فرمایند: «نکتهٔ مهم در تلاوت آیات الهی، تطبیق آیات با احوال خود است. یکی از آداب مهمّهٔ قرائت قرآن که انسان را به نتایج بسیار و استفادات بی‌شمار نائل کند، «تطبیق» است. و آن چنان است که در هر آیه از آیات شریفه که تفکر می‌کند، مفاد آن را با حال خود منطبق کند، و نقصان خود را به واسطهٔ آن مرتفع کند و امراض خود را بدان شفا دهد. مثلاً، در قصّهٔ شریفهٔ حضرت آدم (ع)، ببیند سبب مطرود شدن شیطان از بارگاه قدس، با آن همه سجده‌ها و عبادت‌های طولانی چه بوده؛ خود را از آن تطهیر کند؛ زیرا مقام قرب الهی جای پاکان است؛ با اوصاف و اخلاق شیطانی قدم در آن بارگاه قدس نتوان گذاشت

مثلاً هنگامی که سخن از کافر و مشرک است، بلافاصله فرعون و نمرود و یا ابوجهل و ابولهب به ذهن متبادر می‌شود و هنگامی که آیات نفاق و جایگاه بدتر آنان در جهنم مرور می‌شود، بلافاصله منافقین صدر اسلام از قبیل عبدالله بن اُبَی و حرّ بن قیس را به یاد می‌آورد و هنگامی که سخن از ایمان و مراتب عالی اسلام و تعبّد در درگاه الهی است، خود را مصداق آن می‌داند. در نتیجه، قاری از یکسو ریشهٔ خوف از جهنّم و خشم الهی را در درون خود خشک می‌کند و از سوی دیگر، عُجب و تکبّر و انانیت را در نهاد خویش رشد می‌دهد. آیاتی که شنیدن آنها ناگهان طوفانی در درون مسلمانان صدر اسلام ایجاد می‌کرد و مسیر زندگی آنان را تغییر می‌داد، در ایام ماه مبارک و مجالس و محافل دائماً خوانده می‌شود، ولی تأثیر عملی بر روح و روان قاریان و مستمعین ندارد.

تطبیق یکی دیگر از نکات مهم در بهره‌مندی عملی از تلاوت قرآن، تطبیق آیات با احوال خویش است. از تلبیس‌های خفی و بلکه اخفای شیطان در عدم بهره‌مندی از کلام الهی، دور کردن قاری از مصادیق آیات و فرافکنی ناخواستهٔ مؤمن در هنگام انس با قرآن است. توضیح آنکه: در یک نگاه کلّی، آیات قرآن تبیین اوصاف کفر و شرک و نفاق و یا ایمان و اسلام است و سایر آیات و وعده و وعیدهای الهی به عاقبت این گروه‌ها باز می‌گردد؛ سپس قصص قرآنی و ذکر نام‌های برخی مؤمنین و یا مشرکین، در واقع ذکر مصادیقی برای بیان نمونه‌های این گروه‌هاست و فهم مراتب کفر و ایمان و انواع جلی و خفی آن، بر عهدهٔ قاری قرآن است. در حالی که شیطان از همان ابتدای انس شخص با قرآن و تلاوت آیات الهی، ذهن را در تعیین مصادیق پیام‌های خداوند، محدود به عدّهٔ معدودی می‌کند که در قرآن از آنها نام برده شده و یا در تاریخ، معروف به چنان صفت پسندیده و یا ناپسندی بوده‌اند و در نتیجه، قرآن برای قاری تبدیل به کتاب تاریخ و یا اصول اعتقاداتی می‌شود که صرفاً بیانگر احوال امم گذشته و اعتقادات آنان و عاقبت آنها است و تأثیر عملی آن، بالا رفتن معلوات عمومی او است؛ طبعاً چنین کتابی، راهنمای زندگی و هدایت امّت‌ها تا آخرالزمان نخواهد بود.

قدم اوّل برای تدبّر در قرآن، از ساده‌ترین صورت آن آغاز می‌شود و به معنای در کنار هم قرار دادن آیات مختلف و مقایسهٔ معارف گوناگون آن تا درک مطلب جدید است؛ قدم‌های بعد، مراتب عالی‌تر تدبّر، از واژه‌شناسی قرآن گرفته تا تعمّق در فضاهای آیات الهی و سپس مراجعه به سایر آیاتِ هم‌سیاق و بالاخره رجوع به روایات باب و نظر سایر مفسّرین است و تا اینجا سخن در تدبّر عرَضی در معارف قرآنی است. تدبّر به معنای عمیق‌تر، یعنی توجّه به بطون قرآن و درک معارف بالاتر آن، با مرور بر آیات الهی و سیر از ظاهر به باطن قرآن. چنین تدبّری، علاوه بر تفکّر در آیات، نیازمند تهذیب نفس و تعبّد و تذلّل در درگاه الهی و توسّل به اولیای الهی (ع) است؛ که حقیقت قرآن در ظرف قلوب آنها است. آنچه بیان شد نیازمند شرح و تفصیل فراوان است. امّا نکتهٔ مهم در این میان آنست که شروط تدبّر در قرآن در ایام ماه مبارک بیش از ماه های دیگر فراهم است. لذا فرصت سیر عرضی و عمقی در معارف قرآن، با توفیقِ قرار گرفتن در فضای ماه مبارک، بیش از همیشه فراهم می‌گردد و این ماه بهترین زمان برای تدبّر در حین تلاوت قرآن است.

شب، بعد از نماز عشاء و قبل از استراحت خواندن سوَر مسبِّحات (سوره‌های حدید، حشر، صفّ، جمعه، تغابن، و بنا بر قولی سورهٔ اعلی) در شب‌ها قبل از خواب و در همهٔ اوقات سال توصیه شده؛ پس به طریق اولی این امر در ایام ماه رمضان فضیلت دوچندان دارد. «کسی که مسبّحات را پیش از خواب قرائت کند، نمی‌میرد تا آنکه امام قائم (عج) را درک کند و اگر بمیرد، در کنار رسول خدا (ص) خواهد بود.» در میان سُوَر مسبّحات، سورهٔ حشر، خصوصا آیات ۲۱ تا آخر، فضیلت بیشتری دارد.

بین الطلوعین و الغروبین زمان مناسب دیگری که برای عبادت و تلاوت قرآن بر آنها تأکید شده، اوّل و آخر روز (بین‌الطلوعین، یعنی بعد از نماز صبح و یا بین الغروبین، یعنی قبل از نماز مغرب) می‌باشد. «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ذکر حق و یاد خدا بسیار کنید. و دایم صبح و شام به تسبیح و تنزیه او بپردازید.» در اسرار این دو زمان، تعابیر گوناگونی در روایات ذکر شده که در این مختصر نمی‌گنجد. آنچه مسلّم است، توصیه به استغفار و فکر و ذکر در این اوقات فراوان شده که از جمله آثار آن، نورانیت قلب و سهولت در فهم معارف الهی و در نتیجه، خروج از جهل و ظلمت گناه و غفلت از ذکر به برکت دعای خداوند و ملائکهٔ الهی و قرار گرفتن تحت رحمت خاص پروردگار در این اوقات شریف است؛

در این میان، می‌توان بین فضائل متعدّد در تلاوت آیات الهی جمع کرد؛ به این ترتیب که قرائت قرآن را در حال نماز انجام داد. به این ترتیب، اوّلاً، حضور قلب بیشتری به تناسب نماز برای انسان حاصل می‌شود؛ مضافاً بر آنکه ثواب و نورانیت بیشتری به واسطهٔ تلاوت قرآن در نماز برای او خواهد بود.

نیمه‌های شب نیمه‌های شب، به خصوص ثلث پایانی آن در ایام ماه مبارک رمضان، از بهترین اوقات انس با قرآن است. این زمان، علاوه بر آثار فوق‌العاده‌ای که خود دارد، هنگام آرامش روح و کم شدن خواطر شیطانی است و بهترین زمان خلوت با محبوب می‌باشد. از جمله اسراری که خداوند در مکالمات با حضرت موسی (ع) در کوه طور بیان فرمود، تأکید بر مناجات در نیمه‌های شب بود؛ چنانکه فرمود: «ای موسی (ع)، ای کاش ببینی نماز شب‌خوانان در تاریکی شب چگونه مرا عبادت می‌کنند، به‌طوری که گویی مرا می‌بینند و با من سخن می‌گویند؛ در حالی که من بلندمرتبه‌تر از آنم که مرا ببینند. پس ای پسر عمران (ع)، از خوف من در نیمه‌های شب اشک بریز و دل و تن خود را برایم خاشع کن، که اگر چنین کنی، مرا نزدیک و اجابت‌کننده می‌یابی. ای پسر عمران (ع)، دروغ می‌گوید کسی که گمان کند مرا دوست می‌دارد و در هنگامی که تاریکی شب همه جا را فرا می‌گیرد، از من اعراض می‌کند و می‌خوابد.»

زمان و نحوهٔ تلاوت قرآن با توجّه به آنکه اصل در تلاوت قرآن، تدبّر در آیات الهی است، لذا بهترین وقت آن زمانی است که مشاغل و خطورات نفسانی در حدّاقل باشد. در ماه رمضان، با توجّه به تغییر برنامه‌های روزانه، می‌باید زمانی را به تلاوت قرآن اختصاص داد که اوّلاً، نفس در آرامش نسبی برای تدبّر در قرآن باشد و حتّی‌الامکان اوقات منظّمی را برای این مهم برگزید تا روح مأنوس با آن زمان باشد و خود را فارغ برای انس با قرآن قرار دهد. در آیات قرآن و کلمات اولیاء الهی (ع)، زمان‌های مشخّصی برای این امر معین شده است. صاحب مصباح الشریعه، در باب تلاوت قرآن، با بهره‌گیری از بیان امام صادق (ع) می‌فرماید: «پس قاری قرآن نیازمند سه چیز است: قلب خاشع و بدن فارغ و محل خالی.»