بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رجب؛ ادب حضور (دفتر اول)

در نتیجه، مجالست با اهل معصیت و افراد سفیه، ناخودآگاه نفس را آلوده و به سوی گناه و سفاهت در دین سوق می‌دهد.

عزلت از اهل دنیا (خلوت خاص) این مرتبه، توصیه به خواصّ از مؤمنین است؛ زیرا در فرهنگ دین، محبّت دنیا ریشهٔ همهٔ مفاسد و گناهان است؛ تا به آنجا که رسول خدا (ص) فرمود: «دنیادوستی، ریشهٔ هر خطا، کلید هر گناه و سبب بی‌حاصل شدن هر کار نیکی است.» بر این اساس است که مبنای عزلت مرتبهٔ دوم شکل می‌گیرد و خداوند به رسول خود (ص) دستور می‌دهد با اهل دنیا، که دین خدا برای آنان ابزاری در دنیاطلبی است، رفت و آمد نداشته باشد: «و کسانی را که دین خود را بازیچه گرفتند و زندگی دنیا فریبشان داده به حال خود واگذار.»

امام باقر (ع) از قول رسول خدا (ص)، از جمله عوامل مرگ دل‌ها را آلوده شدن‌های متعدّد به گناهان و خوش‌گذرانی با زنان نامحرم و اهل فساد و رفت و آمد با انسان‌های نابخرد و مجالست فراوان با افراد خوش‌گذران بیان فرمودند.

رسول خدا (ص) فرمود: «انسان بر دین دوست و هم‌نشینش است؛ پس مراقب باشید با که رفت و آمد و معاشرت می‌کنید.»

امام علی (ع) می‌فرمایند: «فساد اخلاق به واسطهٔ معاشرت با آدم‌های نادان رخ می‌دهد و اصلاح اخلاق به‌واسطهٔ هم‌نشینی با عقلاست.»

مولی در نصیحت به نوف بکالی فرمود: «معبودا! همانا هرکس را که آزمندی و علاقهٔ شدید به یادت سرگرمش نسازد، و سفر به قرب و نزدیکی‌ات به کناره‌گیری‌اش واندارد، زندگانی‌اش برای او مرگ، و مرگش حسرت برای او خواهد بود.» نعیم هر دو جهان پیش عاشقان بجوی که این متاع قلیل است و آن بهای حقیر بنوش باده و عزم وصال جانان کن سخن شنو که زنندت ز بام عرش صفیر

رغائب جمع «رغیبة» است و رغیبة به معنای عطای کثیر است؛ یعنی در چنین شبی، درهای رحمت الهی بی‌حساب باز است. ترکیب «لیلة الرغائب» اضافهٔ موصوف به صفت خود است، بدین ترتیب لیلةالرغائب یعنی «اللیلة التی فیها الرغائب» یعنی شبی که در آن عطایای الهی کثیر است، سپس موصوف به صفتش اضافه شد و «لیلة الرغائب» گردید.

بر اساس روایات ما، ممتازترین شب‌ها در همهٔ سال، سه شب است که همگی در این ماه‌های سه‌گانه واقع شده: اولی شب جمعهٔ اول ماه رجب است به نام «لیلة‌الرغائب»، دوم شب نیمهٔ شعبان که نامش «لیلة‌البرات» است و دیگر شب های قدر در ماه مبارک رمضان که «لیلة‌القدر» است.

«سُبْحَانَ الْإِلَهِ الْجَلِیلِ، سُبْحَانَ مَنْ لَا ینْبَغِی التَّسْبِیحُ إِلَّا لَهُ، سُبْحَانَ الْأَعَزِّ الْأَکرَمِ، سُبْحَانَ مَنْ لَبِسَ الْعِزَّ وَ هُوَ لَهُ أَهْلٌ.» مرحوم محدّث قمی این مطلب را در مفاتیح ذکر نموده و آورده که این ذکر هر روز صد بار گفته شود. لذا اگر کسی نمی‌تواند در ماه رجب روزه بگیرد، این ذکرها را بگوید، یا هر روز به این نیت که روزهٔ ماه رجب از او فوت شد صدقه بدهد. این کار را برای سایر روزه‌های مستحبی که از انسان فوت می‌شود نیز می‌توان انجام داد. حتّی کسانی که به سفر می‌روند، یا افرادی که عذر شرعی دارند و نمی‌توانند روزه بگیرند، حتماً صدقه بدهند و یا این تسبیحات را بگویند تا از ثواب روزه‌داران بهره‌مند شوند.

گناه‌شناسی؛ لازمهٔ مراقبه اوّلین مرتبهٔ مراقبه، «حفظ حریم حلال و حرام الهی» است. و البته لازمهٔ آن مطالعهٔ رسالهٔ عملیه در مسائل مبتلابه است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «بالاترین پرهیزگاری و افضل مراقبات، اجتناب از محرّمات الهی است.»

شعبان ماه رسول اکرم (ص) است و باب ورود به ماه شعبان از ماه رجب است. لذا اگر انسان ماه رجب خوبی نداشته باشد، ماه شعبان خوبی نخواهد داشت و اگر ماه شعبان خوبی نداشته باشد، طبعاً توحید خوبی ندارد؛ زیرا که ماه رمضان ماه پروردگار و توحید است

مراقبهٔ زبان؛ امّ‌المراقبات در نصوص روایی داریم که در میان مراقبات، آنکه گویی ام‌المراقبات و مرکز ثقل مسئله است، مراقبه بر زبان است؛ چنان‌که رسول خدا (ص) با رؤیت هلال این ماه‌ها می‌فرمودند: «خداوندا، ماه رجب و شعبان را بر ما مبارک گردان و ما را به ماه رمضان برسان و بر روزه داری، شب‌خیزی، حفظ زبان و پوشیدن چشم، یاری ده و بهرهٔ ما را از آن، فقط گرسنگی و تشنگی قرار مده.»

مرحوم آیت‌الله سید مهدی بحر العلوم در رسالهٔ سیر و سلوکی که منسوب به ایشان است بیانی به این مضمون دارد که: شیطان در اوایل راه، ما را عددی حساب نمی‌کند، لذا معمولاً سربازان ضعیفش را می‌فرستد؛ او اصلاً ارزشی برای افراد عادی قائل نیست تا به خود زحمت دهد و وارد میدان شود. به تناسب این‌که انسان در ماه رجب و شعبان جلو می‌آید، او سربازان قوی‌تر خود را می‌فرستد و هنگامی که آن‌ها شکست خوردند، بالاخره خود وارد میدان می‌شود؛ شیطان وقتی زمین بخورد، یعنی کفر زمین خورده است. لذا اگر در معرکه‌ای در مقابل یکی از جنود شیطان پیروز شدیم، نباید مغرور شویم؛ بدانیم که یکی از سربازان ضعیف او را زمین زده‌ایم، منتظر سرباز بعدی باشیم، منتظر پاتک دشمن باشیم. لذا واجب است که همیشه در حال مراقبه باشیم.

شیطان به هر کس از نقطهٔ ضعف او وارد می‌شود و اغوایش می‌نماید. پس لازم است که قبل از آغاز ماه رجب، محاسبهٔ دقیقی داشته باشیم و نقطهٔ ضعف اصلی خود را در مقابل شیطان پیدا کنیم؛ به این ترتیب که عیوبی که احساس می‌کنیم آسیب‌پذیری اصلی ما از آنجاست شناسایی نماییم؛ مثلاً کسی ممکن است در برابر شهوت شکم ضعیف است و ناخواسته پرخوری یا بدخوری می‌کند و در نتیجه توفیق روزه و یا برخی اعمال عبادی، از جمله نماز شب را پیدا نمی‌کند، دیگری در برابر عصبانیت و غضب ضعیف است، کسی ممکن است در موقعیت‌های خاصّی عصبانی شود، مثلاً شخصی در حال رانندگی زود عصبانی می‌شود. مهم در این مسئله آن است که در یافتن نقاط ضعف اخلاقی خود به طور کاربردی دقیق شویم؛ دقیقاً جاهایی را که می‌دانیم و تجربه کرده‌ایم که معمولاً در آن موقعیت‌ها شیطان ما را زمین می‌زند، محاسبهٔ دقیقی انجام دهیم و آن‌ها را پیدا کنیم

نکتهٔ دیگر آن‌که تجربه نشان داده شیطان در روزهای آخر ماه‌های عزیز، حملات بیشتری دارد و تلاش می‌کند تا همهٔ زحمات انسان را یک‌باره با یک گناه یا عصبانیت و یا رفتار زشت ناگهان از بین ببرد؛ چنان‌که استاد می فرمود: «گاهی یک عصبانیت، بیست سال انسان را به عقب می‌اندازد.»

نازل‌ترین مرتبهٔ حضور قلب در نماز، بعد از مرتبهٔ فقهی آن، یعنی توجه به اینکه نماز می‌خوانم، توجّه به معانی کلماتی است که می‌خوانیم. و چون کنترل خواطر در ابتدا سخت است، باید کار را از کم آغاز کرد، مثلاً تمرین حضور قلب را از نماز صبح و حتّی بخشی از آن مانند قرائت سورهٔ حمد شروع کرد و سپس توسعه داد. این‌که گفته می‌شود از نماز صبح شروع شود به این دلیل است که نماز صبح بعد از استراحت شبانه است و روح آرام گرفته و خواطر شیطانی در نماز صبح کمتر به انسان حمله می‌کند، ولی در بقیهٔ نمازهای یومیه، حمله‌ها شدیدتر است. لذا کنترل خواطر نفسانی در نماز صبح راحت‌تر است. اگر این کار هم میسر نیست، این تمرین را در نماز نافلهٔ صبح انجام دهیم، به این ترتیب که در حال نماز به معانی کلماتی که می‌گوییم توجه داشته باشیم؛ گویی در حال بازگو کردن مطلبی نزد بزرگی هستیم. آیت‌الله بهجت می‌فرمود: «اگر در همان الله اکبر، شخص متوجه باشد که دارد چه کار می‌کند، دیگر لازم نیست که تا آخر نماز خیلی زحمت بکشد.»

روایاتی پیرامون حضور قلب در نماز از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: وقتی بندهٔ مؤمن به نماز می‌ایستد و رو به پروردگار می‌کند، خداوند هم به او اقبال می‌نماید؛ یعنی در اول نماز که بنده می‌گوید «الله اکبر»، خداوند هم می‌فرماید «لبیک»، این خطاب به همهٔ نمازگزاران هست، و در ادامه می‌فرمایند: و هنگامی که عبد وارد نماز می‌شود، اگر با غفلت، روی دل از خداوند برتابد و حضور قلب خود را از دست بدهد، خداوند نیز از او اعراض می‌کند و او را به ملکی واگذار می‌نماید. امام (ع) سپس می‌فرمایند: از نماز آن مقدار قبول است که حضور قلب در آن باشد.

مرحوم آیت‌الله بهجت از استادشان سید علی آقای قاضی نقل می‌نمود که: «اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد، مرا لعن کند!»

در روایات آمده که رجب «ماه امیرالمؤمنین (ع)» است، همچنین شعبان ماه رسول اکرم (ص) ذکر شده، لذا گویی رجب باب ورود به ماه شعبان، یعنی ماه ولایت است. از همین روست که اغلب اذکار ماه رجب یا اذکار استغفاری است که بنده را آمادهٔ دریافت حکمت می‌نماید و یا اذکار توحیدی است. زیرا هر کس از در ولایت وارد شود، می‌تواند به شهر حکمت وارد شود. و حکمت، چنان‌که اشاره شد، علوم ناب توحیدی است. بدین ترتیب، انس دائمی با اهل بیت (ع) و مقام ولایت، انسان را به ولایت الهی -یعنی ماه رمضان- می‌رساند. بنابراین، اگر کسی می‌خواهد تحت ولایت الله واقع شود، باید تحت ولایت اهل‌بیت (ع) واقع شود و باید از ولایت امیرالمؤمنین (ع) آغاز کند. آنچه گفتیم را می‌توان تبیینی بر اسرار اعمال این سه ماه دانست. بر همین مبنا است که اهل معنا از بدو ورود به ماه رجب، خود را آمادهٔ ورود به ماه شعبان و سپس ماه مبارک رمضان می‌نمودند و البته این همه، مقدّمه‌ای برای درک لیالی قدر است.

چنان‌که استاد می فرمود: «گاهی یک عصبانیت، بیست سال انسان را به عقب می‌اندازد.»