بریده‌هایی از کتاب دین در تاریخ تمدن

امتیازات نژادی و طبقاتی را، که در میان قبایل عربستان بنیادی استوار داشتند، در پرتو اعتقاد دینی مشابهشان، ‌محدود کرد. پیامبر در این باره فرمود: «اگر یک بنده‌ی حبشی را که سرش چون مویز سیاه است بر شما حکومت دادند، بشنوید و اطاعت کنید.» این عقیده‌ی شرافتمندانه اقوام مختلفی را که در اقطار دنیا پراکنده بودند الفت داد و از آن‌ها جامعه‌ای واحد پدید آورد؛ و حقا این بزرگ‌ترین اعجاز مسیحیت و اسلام است.

پیامبر در این باره فرمود: «اگر یک بنده‌ی حبشی را که سرش چون مویز سیاه است بر شما حکومت دادند، بشنوید و اطاعت کنید.»

گاه می‌شد که پیامبر نیز چون دیگر مسلمانان با بعضی زنانش بگومگو داشت، ولی همیشه آن‌ها را محترم می‌داشت و نسبت به آن‌ها و همه‌ی زنان مسلمان احساسات شایسته داشت. از او روایت کرده‌اند که فرمود: «زن پارسا گران‌بهاترین چیز در دنیاست.»

یک بار عمر بن خطاب همسر خود را ملامت کرد که با لحنی نه چندان احترام‌آمیز که باید با وی سخن گفته بود. همسرش به تأکید گفت که دخترش حفصه و دیگر همسران محمد[ص] با همین روش با پیامبر خدا سخن می‌گویند. عمر به نزد حفصه رفت و او و یکی دیگر از همسران پیامبر را برای این کار ملامت کرد؛ بدو گفتند که قضیه مربوط به او نیست، و خشمناک بازگشت؛ و محمد [ص] که حادثه را شنید، بخندید.

زن باید به تفوق استعداد شوهر معترف باشد، و به قدرت فایق او تن دردهد و از او اطاعت کند. اگر زن از شوهر فرمان نبرد، شوهر حق دارد از او دوری کند و او را بزند (نساء 34). «زنی که می‌میرد و شوهرش از او خشنود است به بهشت می‌رود» (نساء، 35).

اسلام، که تا این حد با مرد تساهل کرده و با تعدد زوجات به او فرصت داده که تمایلات جنسی خود را از راه حلال اقناع کند، زنا را به‌شدت حرام کرده و مجازات زن یا مرد زناکار را یکصد تازیانه قرار داده است (نور، 2). وقتی که به قراینی ضعیف بر عایشه گمان بد رفت و نام او بر زبان‌ها افتاد، به محمد [ص] وحی آمد که برای اثبات زنا شهادت چهار نفر لازم است. قرآن تهمت زدن به زنان عفیف را منع کرده است. «و کسانی که به زنان عفیف نسبت زنا دهند و آن گاه چهار گواه نیاورند هشتاد تازیانه به آن‌ها بزنید و هیچ وقت شهادتشان را نپذیرید.» (نور، 4). بعد از نزول این آیه تهمت زنا کم‌تر شد.

شرایط اقلیمی در اخلاق افراد اثر می‌کند: شاید حرارت فوق العاده‌ی هوای عربستان موجب تشدید غریزه‌ی جنسی و پیشرسی آن می‌شد. بدین جهت می‌باید در باره‌ی هوس‌های مردان در مناطقی که گرمای آن طولانی است با اعتدال قضاوت کرد. مقررات اسلام قویا سفارش می‌کند که زنان و مردان پیش از ازدواج عفیف بمانند و برای اقناع تمایلات جنسی میان زن و شوهر تسهیلات لازم فراهم می‌کند.

وضع زن را بهبود بخشید، ولی طبیعی می‌دانست که زن مطیع مرد باشد. به مردان دستور می‌دهد که بنده‌ی شهوت خود نباشند. تقریبا مانند آبای کلیسای مسیحی، زنان را بدترین وسیله‌ی ابتلای مردان می‌داند. تصدی امور حکومت را بر زنان حرام کرد. آن‌ها اجازه دارند برای نماز به مسجد بروند، اما اگر در خانه نماز بخوانند بهتر است. با این همه وقتی زنان به مسجد پیامبر می‌رفتند، اگر هم کودکان خود را همراه داشتند، نسبت به آن‌ها رفتاری نیکو داشت،

قرآن صحت ایمان را بیش‌تر از رفتار نیک اهمیت می‌دهد و غالبا کسانی را که دعوت پیامبر را نپذیرند به عذاب جهنم در آخرت بیم می‌دهد (آل عمران، 10، 63، 131؛ نساء، 56، 115؛ اعراف، 41؛ انفال، 50؛ توبه، 63؛ و غیره). چون همه‌ی گناهان از یک درجه و یک قسم نیست، جهنم را هفت طبقه کرده‌اند که در هر طبقه مقامی متناسب با گناه گنهکار وجود دارد

بعضی اعراب معتقد بودند که همه چیز با مرگ خاتمه می‌یابد و اعتقاد به جهان دیگر را مسخره می‌کردند و می‌گفتند: «... این‌ها افسانه‌های پیشینیان است» (مؤمنون، 83)، ولی قرآن حشر جسم و روح را تأیید می‌کند. حشر بلافاصله پس از مرگ نیست، بلکه مردگان تا روز رستاخیز خواهند خفت و در نتیجه‌ی همین خواب، پندارند که بلافاصله پس از مرگ بیدار شده‌اند

در قرآن نیز، چون کتاب عهد جدید، مبادی اخلاقی بر محور ترس از عقاب و امید ثواب در زندگی پس از مرگ دور می‌زند

محمد[ص] اعتقاد داشت که مقررات اخلاقی فقط در صورتی ممکن است در دل کسان جای گیرد ـ و از آن چنان به‌دقت اطاعت کنند که مایه‌ی قوت و نظم و جماعت شود ـ که مردم ایمان داشته باشند آن مقررات از جانب خدا نازل شده است؛ و این روش با اسلوب حماسی باشکوه و بلاغتی که با گفتار اشعیای نبی برابر است تناسب دارد. اسلوب قرآن میان شعر و نثر است و بسیاری از عبارات آن موزون و مقفاست، ولی تابع وزن و قافیه‌ی خاص و منظم نیست.

سه روز پیش از مرگ، از بستر بیماری برخاست، به مسجد رفت و ابوبکر را دید که به جای او امامت مسلمانان می‌کند؛ پهلوی وی نشست تا نمازش را تمام کرد. روز 13 ربیع الاول سال یازدهم هجری (روز 7 ژوئیه‌ی سال 632)، در حالی که سرش به سینه‌ی عایشه بود، چشم از جهان فرو بست.

وقتی به شصت‌وسه سالگی رسید، تب‌ها شدیدتر شد. شبی چنان شد که عایشه از سردرد شکایت کرد، او نیز سردرد داشت و به‌مزاح از عایشه پرسید آیا میل ندارد پیش از او بمیرد و به دست پیامبر خدا به خاک رود. عایشه مطابق معمول جواب داد که وقتی از خاک کردن وی باز گردد عروس دیگری به جایش خواهد آورد

محمد [ص] از نیرو و سلامت کامل برخوردار بود، و این امر سبب توفیق او در مهرورزی‌ها و پیکارهای او شده بود. اما وقتی به پنجاه و نه سالگی رسید، این هر دو رو به ضعف گذاشت. می‌پنداشت یهودیان خیبر یک سال پیش از آن گوشت زهرآلود به وی خورانیده‌اند. از آن پس دچار تب و نوبه‌های نامعلوم می‌شد؛ به گفته‌ی عایشه، در دل شب از خانه بیرون می‌رفت، به زیارت قبور می‌شتافت، برای مردگان آمرزش می‌خواست و به صدای بلند برای آن‌ها دعا می‌کرد و بدانان تبریک می‌گفت که مرده‌اند.

مثل همه‌ی مردم، به وضع ظاهر خود توجه خاص داشت. عطر می‌زد، سرمه می‌کشید، موی خود را رنگ می‌کرد، و انگشتری به دست داشت که نقش آن «محمد رسول الله» بود، و شاید آن را به‌منظور مهر کردن اسناد و نامه‌ها نگاه می‌داشت. صدای وی زنگدار و شیرین و دلپذیر بود. بسیار حساس بود، تحمل بوهای ناخوش یا صدای زنگ یا صداهای بلند را نداشت: «در رفتارت میانه روی اختیار کن و سخن آرام گو، نه با فریاد بلند، که منکر و زشت‌ترین صداها صوت الاغ است. حساس و عصبانی بود، بسا می‌شد که غمین بود و ناگهان خوشحال و خوش‌گفتار می‌شد. مزاحی شیرین داشت، یک بار به ابوهریره که بسیار نزد وی آمد و شد می‌کرد فرمود: «ای ابو هریره، دیربه‌دیر بیا تا محبوب‌تر باشی.» جنگجویی سرسخت بود و با دشمن سهل‌انگاری نمی‌کرد.

تو ای رسول، هر یک از زنانت را خواهی، نوبتش مؤخردار و هر که را خواهی به خود بپذیر، و هر که را خواهی به خود مپذیر و همان را که [به قهر] از خود راندی اگرش [به مهر] خواندی، باز بر تو باکی نیست، این بهتر شادمانی دل و روشنی دیده‌ی آن‌هاست و هرگز هیچ یک باید محزون نباشد. بلکه به آن چه ایشان را اعطا کردی همه خشنود باشند، و خدا به هر چه در دل شما مردم است آگاه است و خدا دانا و بردبار است.

غالبا خانه‌ی او با نزاع‌ها و رقابت‌ها و توقعات مالی زنان آشفته بود، اما وی به مطالبات زنان اعتنا نداشت. وعده‌ی بهشت به آن‌ها می‌داد و قسمتی از وقت خود را به رعایت عدالت میان آن‌ها صرف می‌کرد. هر شب را نزد یکی از آن‌ها می‌گذرانید، زیرا فرمانروای همه‌ی عربستان خانه‌ای خاص خود نداشت. ولی عایشه بیش از دیگران مورد توجه بود، و این امر موجب خشم زنان دیگر وی شد

بعضی دیگر ازدواج‌های مصلحتی بود، ‌مانند ازدواج با حفصه، دختر عمر، که می‌خواست به‌وسیله‌ی آن مناسبات خود را با پدرش محکم کند، یا با دختر ابوسفیان که می‌خواست بدین وسیله دوستی قدیم را جلب کند. شاید بعضی ازدواج‌ها را به این امید می‌کرد که پسری داشته باشد، و این آرزویی بود که مدت‌ها از آن محروم مانده بود. به‌جز خدیجه، همه‌ی زنانش عقیم بودند، و این قضیه دستاویز دشمنانش شده بود. از همه‌ی فرزندانی که از خدیجه آورد فقط فاطمه باقی مانده بود. از ماریه‌ی قبطیه، که نجاشی حبشه بدو اهدا کرده بود، فرزندی آورد که از تولد وی سخت خوشحال شد، ولی این پسر (ابراهیم) پانزده ماه بیش‌تر زنده نماند.

پیامبر با مسیحیان عربستان پیمان بست و تعهد کرد که از آن‌ها حمایت کند و در مقابل پرداخت جزیه‌ای مختصر، در انجام مراسم دین خود آزاد باشند، ولی از ربا منعشان کرد. به گفته‌ی مورخان، در همین دوران، قاصدان به سوی پادشاهان روم و ایران، امیر حیره، و غسانیان فرستاد و به دین نو دعوتشان کرد. ظاهرا کسی از اینان به نامه‌های پیامبر جواب نداد. وی جنگ‌های ایران و روم را، که برای هر دو طرف خسارت‌های بسیار داشت، ‌به دیده‌ی متفکری بیطرف می‌نگریست و ظاهرا به هیچ وجه در اندیشه نبود که قدرت خود را خارج از حدود عربستان بسط دهد. (1