بریده‌هایی از کتاب دین در تاریخ تمدن

برای رسیدن به سعادت ابدی، هیچ نیاز آن نبود که زندگی بر تقوا و فضیلت استوار باشد، بلکه این منظور با توسل به سحر و جادو و شعایر ظاهری دینی و بخشندگی به کاهنان به‌آسانی فراهم می‌شد.

. در هر لحظه، تاریخ به ما نشان می‌دهد که استخوان‌بندی مدنیت چه اندازه نازک و شکننده است و چه گونه، معجزه‌آسا، بر قله‌ی آتشفشان مشتعلی از توحش و ظلم و اوهام و نادانی قرار گرفته است ـ آن چه ما به آن نام اجتماع عصر جدید می‌دهیم جز پوسته‌ی نازکی نیست که اجتماع قرون وسطایی را، که با کمال نیرو در میان ما حیات دارد، می‌پوشاند.

همه‌ی خدایان را رسم چنین است که از صورت غولان آغاز می‌کنند و در پایان به شکل پدری مهربان درمی‌آیند؛ و چنین است که با مرور زمان و پیدایش اطمینان و امنیت و وجدان اخلاقی، از توحش اولیه‌ی خدایان کاسته می‌شود و خرده‌خرده به‌صورت کمال مطلوب‌هایی درمی‌آیند.

بیش‌تر خدایان ابتدایی از جنس لطیف بودند، و هنگامی که خانواده‌ی پدرشاهی بر سر کار آمد خدایان نر جانشین آن‌ها شدند

فرمانروایان به‌زودی دریافته بودند که توجه کردن به دین فواید سیاسی فراوانی برای اداره کردن کشور دارد. و آن گاه که فایده‌ی خدایان از این لحاظ بر آدمی مکشوف شد، شماره‌ی آنان افزایش یافت، تا آن جا که هر شهر و ایالت و هر گونه از فعالیت‌های بشری، برای خود، خدای مدبر و الهام‌دهنده‌ی خاص پیدا کرد.

انسان طبعا فرمانبردار و مهربان و پاکدامن نیست؛ و پس از ضمیر اخلاقی، که در نتیجه‌ی فشارهای قدیمی برای او پیدا شده، هیچ عاملی نمی‌تواند مانند ترس از خدایان، او را در مقابل فضایلی که عمل کردن به آن‌ها با طبع وی سازگار نیست، به زانو درآورد

باید گفت نخستین عاملی که مستقیما از ساحری به وجود آمده کاهن یا عالم روحانی است. به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند. کاهن نیز، مانند ساحر، می‌توانست از راه قطع رابطه‌ی روح با جسد، و دریافت وحی، و به‌وسیله‌ی اذکار و ادعیه‌ی مجرب و مستجاب، خود را به اراده‌ی ارواح و خدایان نزدیک کند، و از این اراده برای منظورهای بشری استفاده نماید

به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند.

ترس نخستین مادر خدایان است؛