کتاب دین در تاریخ تمدن

همان گونه که اجبار، رفته‌رفته، سبب ایجاد تمایل ارادی می‌شود، ترس نیز، به‌تدریج، تغییر شکل یافته، به‌صورت محبت درآمده است؛ پرستشی که مردم نسبت به اسلاف خود می‌کردند، و از ترس آغاز شده بود، بعدها جای خود را به حس احترام و تقدیس مردگان داد. و در آخر کار، به‌صورت ورع و تقوای دینی درآمد. همه‌ی خدایان را رسم چنین است که از صورت غولان آغاز می‌کنند و در پایان به شکل پدری مهربان درمی‌آیند

مردی را می‌کشتند و خونش را هنگام بذرافشانی بر زمین می‌پاشیدند تا محصول بهتر به دست آورند ـ بعدها این قربانی به‌صورت قربانی حیوانی درآمده است. هنگامی که محصول می‌رسید و موسم درو می‌شد، آن را تعبیری از تجدید حیات مرد قربانی شده به‌شمار می‌آوردند و به‌همین جهت، پیش از کشته شدن و پس از آن، برای مرد قربانی شده جنبه‌ی خدایی قایل شده، او را تقدیس می‌کردند. از همین جاست که افسانه‌ای تقریبا عالمگیر در باره‌ی مرگ خدا در راه بندگانش، و تجدید حیات پیروزمندانه‌ی وی، پیدا شده است

بدون شک، این عمل نتیجه‌ی آن بوده است که مردم به آدم‌خواری عادت داشته و چنین می‌پنداشته‌اند که خدایان نیز گوشت انسان را دوست دارند. این کیفیت پس از آن که آدمخواری از بین رفته، برقرار مانده است. با وجود این، در نتیجه‌ی تکامل اخلاقی بشر، این شعایر دینی تغییر یافته و خدایان نیز رفته‌رفته از لطافت اخلاقی بندگان خود تقلید کرده و به‌همین جهت، گوشت حیوان را به جای گوشت انسان پذیرفته‌اند؛ چنین بوده است که در اساطیر یونانی، آهویی جای قربانی شدن ایفیگنیا را گرفته و قوچی به جای اسماعیل ذبیح قربانی شده است.

عالم پر از خداست! از هر ستاره و از هر تخته‌سنگ وجودی تجلی می‌کند و ما را به دریافت نیروهای فراوانی که با نیروهای خدایی شباهت دارد موفق می‌سازد؛ بعضی از این‌ها نیرومند است و بعضی دیگر ناتوان؛ پاره‌ای باشکوه است و پاره‌ای ناچیز؛ ولی همه چیز در میان آسمان و زمین به طرف یک مقصد اسرارآمیز حرکت می‌کند.

همان گونه که لوکرتیوس ـ حکیم رومی ـ گفته، ترس نخستین مادر خدایان است؛ و از میان اقسام ترس، خوف از مرگ مقام مهم‌تری دارد.

ترس از مرگ، و احساس شگفتی از حوادثی که بر حسب تصادف ایجاد می‌شود، یا انسان نمی‌تواند علت آن‌ها را درک کند، و امیدواری به کمک خدایان و شکرگزاری در مقابل خوشبختی‌هایی که برای انسان حاصل می‌شده، همه، عواملی بوده است که اعتقادات دینی را سبب شده است

بعضی از کوتوله‌های آفریقایی (پیگمه‌ها) هیچ نوع عبادت و شعایر دینی ندارند و در نزد آنان اثری از توتم و بت‌ها و خدایان دیده نمی‌شود، مردگان خود را بدون هیچ تشریفات به خاک می‌سپارند

به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند. کاهن نیز، مانند ساحر، می‌توانست از راه قطع رابطه‌ی روح با جسد، و دریافت وحی، و به‌وسیله‌ی اذکار و ادعیه‌ی مجرب و مستجاب، خود را به اراده‌ی ارواح و خدایان نزدیک کند، و از این اراده برای منظورهای بشری استفاده نماید. چون این علم و این نیرومندی خاص در نظر مردم اولیه دارای کمال اهمیت بود، و چنین تصور می‌کردند که نیروهای عظیم فوق طبیعت در سر هر پیچ راه زندگی انسان وجود دارد و در سرنوشت او مؤثر است، در نتیجه، قدرت رجال دین با دستگاه دولت برابر گردید.

مهر فرزند از پوست، گوشت، رگ، استخوان، و مغز استخوان می‌گذرد.

در میان ملل اولیه، از لحاظ تحریم، زن رتبه‌ی اول را داشته، و در هر آن، با هزاران خرافه، علتی می‌تراشیدند که زن را «نجس» و خطرناک و غیرقابل لمس معرفی کنند. این کیفیت قطعا ساخته‌ی شوهران ناکامی است که زن را سرچشمه‌ی هر بدبختی دانسته و این اسطوره‌ها و افسانه‌ها را پرداخته‌اند؛ این داستان‌ها منحصر به دین‌های یهود و مسیحی نیست، بلکه در میان اساطیر بت‌پرستان نیز وجود دارد