بریده‌هایی از کتاب اضطراب موقعیت

شخص باهوش، مهربان، کاردان، زیرک و خلاق ممکن است مشغول جارو زدن زمین باشد و شخص بی‌اراده، فاسد، منحط، مردم‌آزار و احمق در حال ادارهٔ کشور.

مرکز تفکرات سنتی مسیحی این ادعا بود که موقعیت هیچ معنای اخلاقی‌ای ندارد. عیسی مسیح عالی‌ترین انسان‌ها بود، اما نجار بود. پیلاطس یکی از مقامات مهم امپراطوری بود، اما گناهکار بود. همین ناسازگاری به تنهایی ثابت می‌کرد که جایگاه فرد در سلسله‌مراتب اجتماعی بازتاب ویژگی‌های واقعی وی نیست.

چه جنایت‌ها، جنگ‌ها، قتل‌ها، چه بدبختی‌ها و وحشت‌ها از سر نسل بشر برداشته می‌شد، اگر کسی نرده‌ها را بیرون می‌کشید و خندق‌ها را پر می‌کرد و خطاب به رفقایش فریاد می‌زد: به این فریبکار گوش ندهید. واقعاً شکست می‌خورید، اگر فراموش کنید که میوه‌های زمین متعلق به همه است و زمین مال هیچ‌کس نیست!

اگر هم مسیحیت در جایی از جایگاه بی‌طرف خود دربارهٔ ثروت دور شده باشد، به نفع فقر بوده است؛ چرا که در الگوی مسیحی، منبع همهٔ خوبی‌ها به رسمیت شناختن تکیهٔ فرد به خداست.

کتاب مقدس، چشم‌انداز آرامش‌بخش دیگری برای افراد با موقعیت پایین ارائه می‌کند. کتاب عهد جدید نشان می‌دهد که نه ثروت و نه فقر نشانهٔ دقیقی برای ارزش اخلاقی فرد نیستند. هرچه باشد، عیسی مسیح والاترین و مبارک‌ترین انسان‌ها بود. با این حال او روی زمین جزو فقرا حساب می‌شد و هر معادلهٔ ساده‌ای را بین برحق بودن و ثروت برهم می‌زد.

تأثیر فقر در عزت نفس تا حد زیادی به نحوهٔ درک جامعه از فقر و خسارت آن به جامعه بستگی دارد.

به تأکید ویلیام جیمز بر نقش انتظارات در تعیین جواب معادله یعنی عزت نفس ما. ممکن است با «کم» احساس خوشبختی کنیم، اگر «کم» چیزی باشد که انتظار داریم و ممکن است با «زیاد» احساس بدبختی کنیم، اگر به ما آموخته باشند که باید «همه‌چیز» را بخواهیم.

ثروت چیزی مطلق نیست. بسته به میل هرکس نسبی است. هر بار که ما آرزوی چیزی را در سر می‌پرورانیم که نمی‌توانیم از عهدهٔ هزینه‌اش بربیاییم، فقیرتر می‌شویم. هرقدر هم که منابع داشته باشیم و هر بار که از داشتهٔ خود احساس رضایت می‌کنیم، می‌توانیم خودمان را ثروتمند به حساب بیاوریم. هرقدر هم که دارایی‌های واقعی‌مان کم باشد.

شاعر فرانسوی اوستاش دشام (حدود ۱۴۱۰-۱۳۳۸) زندگی روی زمین را این‌طور توصیف کرد: زمان شیون و اغوا، عصر اشک‌ها، حسادت و رنج، زمان ضعف و نفرین... Te mps de doleur et de temptacion, Aages de plour, d’envie et de tourment, Te mps de langour et de dampnacion …

وقتی اعتقاد به جهان آخرت افیونی بچگانه دانسته شود و از نظر علمی غیرممکن شناخته، رد بشود، فشار رسیدن به موفقیت و کمال بی‌تردید با آگاهی از اینکه فرد فقط یک فرصت برای رسیدن به آن دارد که آن هم به طرز وحشتناکی زودگذر است، بیشتر می‌شود. در چنین تفکری دستاوردهای زمینی دیگر نمی‌توانند پیش‌درآمد چیزی قلمداد شوند که فرد در دنیایی دیگر به آن خواهد رسید؛ بلکه آنها مجموع تمام چیزهایی هستند که فرد به آن خواهد رسید.

خطرات برآورده نشدن انتظارات باید با تحلیل ایمان به دنیای بعدی باز هم افزایش پیدا کند. آنهایی که باور دارند اتفاقی که در زمین می‌افتد، چیزی جز پیش‌درآمدی بر زندگی ابدی نیست هر تمایلی به حسد را با این فکر متعادل می‌کنند که موفقیت دیگران در مقابل زندگی جاودان پدیده‌ای موقتی است.

چقدر روزی که برای جوانی و خوش‌اندامی دست از تلاش بکشیم، لذت‌بخش است. می‌گوییم خدا را شکر! آن توهمات از بین رفت. هر چیزی که به فرد اضافه می‌شود، همان‌قدر که مایهٔ افتخار اوست، باری بر دوش وی هم به حساب می‌آید.

«وقتی تلاشی نباشد، شکستی هم نیست. شکستی که نباشد، تحقیری هم نیست. بنابراین عزت نفس ما در این دنیا کاملاً وابسته به این است که خودمان تصمیم بگیریم چطور باشیم و چه‌کار کنیم. این عزت نفس حس ما را به واقعیت‌هایمان و پتانسیل‌های فرضی ما تعیین می‌کند»

جیمز می‌گوید که توانایی فرد برای احساس رضایت از خود فقط به تجربهٔ موفقیت در تمام زمینه‌های تلاش وابسته نیست. او می‌گوید ما همیشه از شکست تحقیر نمی‌شویم. تنها زمانی تحقیر می‌شویم که غرور و حس ارزشمان را در آرزو یا دستاورد مشخصی سرمایه‌گذاری کنیم و بعد از اینکه آن را دنبال کردیم احساس ناامیدی کنیم.

دموکراسی طبق تعریف، تمام موانع روبه‌روی انتظار و توقع را برداشت. تمام اعضای جامعهٔ دموکراتیک خودشان را برابر می‌دیدند، حتی درحالی‌که وسایل لازم برای دستیابی به برابری مادی وجود نداشت.

وقتی نابرابری، قانون عمومی جامعه باشد، بزرگ‌ترین نابرابری‌ها هم توجهی جلب نمی‌کنند. اما وقتی همه‌چیز کم و بیش برابر باشد، کوچک‌ترین تفاوت مورد توجه قرار می‌گیرد... این علت آن مالیخولیای عجیبی است که معمولاً ساکنان کشورهای دموکرات در میان وفور نعمت حس می‌کنند و آن انزجار از زندگی‌ای است که گاهی حتی در شرایط آرام و آسان هم آنها را در برمی‌گیرد.

سِر جان فورتسکو، حقوقدان انگلیسی در قرن پانزدهم، گفت: «همان‌طور که در میان فرشتگان، از بالاترین آنها تا پایین‌ترینشان، هیچ فرشته‌ای وجود ندارد که هم بالاتر و هم پایین‌تر از او فرشته‌ای باشد، بنابراین در بین سایر مخلوقات، از انسان گرفته تا پست‌ترین کرم‌ها، هم مخلوقی وجود ندارد که از مخلوقی برتر باشد و نسبت به دیگری پست.»

این باور را هم که نابرابری عادلانه است یا حداقل نمی‌توان از آن فرار کرد، خود ستمگران رایج کردند. با رواج مسیحیت در اواخر امپراطوری روم، افراد زیادی در مقابل دینی سر فرود آوردند که به آنها می‌آموخت رفتار نابرابر را به مثابهٔ بخشی از نظم طبیعی و تغییرناپذیر جهان بپذیرند.

اگر انقلاب‌های بزرگ سیاسی و مصرفی قرن هجدهم و نوزدهم باعث اضطراب روانی شده و همزمان به طور گسترده بهرهٔ مادی نسل بشر را افزایش دادند، به خاطر این بود که این انقلاب‌ها بر روی چندین آرمان خارق‌العادهٔ جدید پایه‌گذاری شد. بر روی باوری عملی به برابری درونی تمام انسان‌ها و بر نیروی نامحدود هرکسی برای دستیابی به هرچیزی.

تحمل برخی موفقیت‌ها، که اتفاقاً تعدادشان هم زیاد نیست، از تحمل موفقیت افرادی که به ظاهر با ما برابرند راحت‌تر است.