بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (ره) می‌فرمودند: «آنچه معاویه و یزید بالفعل داشتند، ما بالقوه داریم. خیلی به خود مغرور نشویم. این طور نیست که آنها از جهنم آمده باشند و ما از بهشت. به خدا پناه می‌بریم!»

محاسبهٔ نفس مهارت می‌خواهد. برای درک اینکه آیا تکبّری در نهان‌خانهٔ دل داریم یا نه، باید نفس را بازخواست کنیم؛ از نفس خود صادقانه بپرسیم از چه چیزهایی خوشش می‌آید؟ بعد از او بپرسیم آیا اگر بر دیگران تفوق پیدا کند و یا دیگران به برتری او اعتراف کنند، لذت می‌برد؟ اگر پاسخ نفس مثبت بود، ما در درون خود تکبّری پنهان داریم که ممکن است کم یا زیاد باشد. اساساً یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند. اگرچه برخی با بی‌دقتی از مُجالست با خوبان سودی نمی‌برند، ولی ما باید در جریان مجالست با خوبان به رفتار آنان با دیگران دقت کنیم؛ مثلاً وقتی می‌بینیم که آنها در مواجهه با دیگران عصبانی نمی‌شوند و این نتیجهٔ آن است که برای خود عظمتی قائل نیستند، آن وقت است که علت عصبانیت‌های خود را می‌فهمیم که چیزی جز تکبّر پنهان نیست.

محاسبهٔ نفس مهارت می‌خواهد. برای درک اینکه آیا تکبّری در نهان‌خانهٔ دل داریم یا نه، باید نفس را بازخواست کنیم؛ از نفس خود صادقانه بپرسیم از چه چیزهایی خوشش می‌آید؟ بعد از او بپرسیم آیا اگر بر دیگران تفوق پیدا کند و یا دیگران به برتری او اعتراف کنند، لذت می‌برد؟ اگر پاسخ نفس مثبت بود، ما در درون خود تکبّری پنهان داریم که ممکن است کم یا زیاد باشد. اساساً یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند.

مرحوم ابوترابی، آزادهٔ سرافراز، به نظر بنده شخصی بود که بی‌رحمی را در نهان‌ترین غرفهٔ دلش نابود کرده بود. رفقای ایشان برای بنده نقل می‌کردند که در زمانِ اسارت، گاهی شکنجه‌گرِ بعثی، به دستور مافوقش آن قدر ایشان را می‌زده و شکنجه می‌کرده که خسته می‌شده است. با این وجود صبحِ روزِ بعد، آقای ابوترابی از او عذرخواهی می‌کرد که: «من را ببخش، تو دیشب تا صبح به‌خاطر من مجبور شدی که بیدار بمانی!»

خداوند متعال می‌فرماید ما آخرت را برای کسانی قرار دادیم که تکبّر ندارند و نمی‌خواهند در زمین برتری‌طلبی کنند: «تِلْک الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ.» اگر می‌خواهید بدانید که مراد از «برتری‌طلبی» که در این آیه آمده چیست، کافی است به کلام امیرالمؤمنین (ع) رجوع کنید که فرمودند: «اگر شخصی دوست‌داشته باشد که بند کفشش از بند کفش دوستش بهتر باشد از مصادیق این آیه خواهد بود.»

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إنّما الکبرُ إنکارُ الحَقِّ؛ به درستی که تکبّر چیزی نیست جز انکارکردن حق.»

اگر کسی واقعاً به امامان (ع) تواضع داشته باشد، در مقام تواضع به جانشین معصوم- حتی جانشین عام معصوم که ولی‌فقیه است- آن قدر از خود تواضع نشان می‌دهد که بتواند قلب خود را از هر گونه شائبه‌ای دربارهٔ تکبّر به اولیای خدا پاک نماید؛ و تلاش می‌کند با تواضع فوق‌العاده نسبت به او، به معصومین (ع) تقرّب جوید.

«ولایت»، چه از نوع ولایت معصوم باشد چه غیرمعصوم، در واقع نوعی برتری است که خداوند متعال به اولیاء خودش عطا کرده و به یک معنا، آنها را بر دیگران ترجیح داده است. و این یکی از مهم‌ترین مواقفی است که خداوند متعال بندگانش را امتحان می‌کند. مانند آنجا که خداوند برخی از بندگانش را به واسطهٔ تقوا بر دیگران ترجیح داده است. لذا اگر ما نتوانیم این برتری‌ها را بپذیریم و اینکه خدا بعضی را بر ما ترجیح داده قبول کنیم، به بدترین نوع تکبّر مبتلا شده‌ایم.

این خیلی مهم است که امیرالمؤمنین (ع) تعیین بفرمایند کدام معرفت سودمندترین معرفت است و ایشان این را بیان فرموده‌اند: «مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ؛ معرفت و شناخت انسان نسبت به عیوبش، سودمندترین معرفت‌هاست.»

«سَأَصْرِفُ عَنْ آیاتِی الَّذینَ یتَکبَّرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیرِ الْحَقِّ، وَ إِنْ یرَوْا کلَّ آیةٍ لا یؤْمِنُوا بِها؛ به‌زودی کسانی را که در روی زمین به‌ناحق تکبّر می‌ورزند، از (ایمان به) آیات خود، منصرف می‌سازم! آنها چنانند که اگر هر آیه و نشانه‌ای را ببینند، به آن ایمان نمی‌آورند

مهم‌ترین آموزه‌ای که پدران و مادران و همهٔ مراکز تعلیم و تربیت می‌توانند برای افزایش بازدهٔ علمی و سرعت یادگیری بچه‌ها به کار بگیرند، آموزش تواضع و دوری از تکبّر به آنهاست؛ چراکه تکبّر مهم‌ترین عاملِ نفهمیدن و کج فهمیدن است. چه خوب است معلّمین، در پیچ و خم تعلیم و تربیت، بیش از همهٔ تعالیم به این بپردازند که در دل دانش‌آموز چیزی از تکبّر باقی نماند. و چه خوب است که در حوزه و دانشگاه هم به خطر تکبّر، به عنوان مهم‌ترین عامل ایجاد رکود علمی، بیشتر توجه شود. حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد

بعضی وقت‌ها حسادت، خود را به صورت‌های دیگری که اصلاً زشت هم نیستند نشان می‌دهد؛ مثل نصیحت‌های دلسوزانه. نمی‌شود اصل نصیحت و حُسن و ضرورتش را نادیده گرفت و انکار کرد، ولی باید به ریشه و انگیزهٔ آن توجه کنیم؛ مبادا از سر حسادت کسی را نصیحت کنیم.

«هیچ بنده‌ای نیست که خیری را در نهان انجام دهد، مگر آن که با گذشت روزگار، خداوند خیری از او را آشکار سازد و هیچ بنده‌ای نیست که در نهان کار شرّی به جای آورد، جز آن که با گذشت زمان، خداوند شرّی از او را نمایان سازد.»

وقتی دیدید کسی به عیوب دیگران مشغول است و عیوب خود را فراموش کرده است، بدانید که گرفتار مکر خداوند شده است.» یعنی شاید دیگر خدا نمی‌خواهد او آدم شود. شنیده‌اید کسی را سراغ نخود سیاه بفرستند؟ ممکن است ندیده باشید؛ حالا ببینید. خدا او را سرگرم عیوب دیگران کرده تا عیوب خود را نبیند که آدم نشود. ببینید خدا چقدر از او بیزار است!

ما به‌واسطهٔ «تفکّر»، یعنی به‌کارگیری‌ِ «قوّهٔ عقل» و «محاسبهٔ نفس» می‌توانیم تمایلات عمیق و عیوب پنهان خود را تشخیص دهیم و بفهمیم کدام‌یک از خواسته‌هایمان مهم و عمیق‌تر هستند و کدام‌یک سطحی و زودگذرتر

یکی از دلایل بسیار مهمِّ امتحانات الهی این است که انسان نسبت به عیوبِ خود اطلاع پیدا کند و بفهمد چه بدی‌هایی در وجودش پنهان شده که خودش از آنها بی‌خبر بوده است.

یکی از محاسن باخبر بودنِ انسان از بدی‌های خود، این است که به‌خاطر آن بدی در او تواضع ایجاد می‌شود. به‌خاطر آن بدی در او حیا و شرمندگی ایجاد می‌شود.

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند

این خیلی مهم است که امیرالمؤمنین (ع) تعیین بفرمایند کدام معرفت سودمندترین معرفت است و ایشان این را بیان فرموده‌اند: «مَعرِفَةُ المَرءِ بِعُیوبِهِ أنفَعُ المَعارِفِ؛ معرفت و شناخت انسان نسبت به عیوبش، سودمندترین معرفت‌هاست.»

به فرموده امام صادق (ع) اگر انسان از این بلیهٔ بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: «مَن بَرِئَ مِن الکبرِ نالَ الکرامَةَ؛ هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»