بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

در آیه‌ای از آیات نورانی قرآن خداوند متعال صریحاً از سجده یاد می‌کند و به‌طور خاص سجده کردن را علامت عدم وجود تکبّر اعلام می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ عِنْدَ رَبِّک لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یسْجُدُونَ

یکی از شایع‌ترین تجلیات آن، تکبّر نسبت به امر خداست. وقتی کسی متکبّرانه از فرمان‌های خدا تمرّد می‌کند، در واقع به خدا تکبّر کرده است. مکرر به ما توصیه فرموده‌اند اگر کسی گناه می‌کند، باید لااقل اهل توبه و انکسار و شرمندگی در خانهٔ خدا هم باشد تا گناهش با تکبّر تثبیت نشود. گناه بدون تکبّر معمولاً بخشیده می‌شود و نباید تنبلی‌ها و هوس‌رانی‌ها و عیوب دیگر خود را با تکبّر به خدا آمیخته کنیم.

در حدیثی از رسول خدا (ص) که پیشتر هم به آن اشاره شد، حضرت در مورد استکبار ابلیس به ولی خدا، می‌فرمایند: ابلیس نافرمانی خدا را کرد، و هلاک شد، چون نافرمانی او همراه با تکبّر به آدم بود. و آدم خدا را با خوردن از آن درخت نافرمانی کرد، اما سالم ماند و هلاک نشد، زیرا نافرمانی او همراه نشد با تکبّر بر محمد و آل پاک او

ردناک‌ترین آیات عذاب آن آیاتی است که به خلود در جهنم و جاودانه بودن عذاب الهی برای بعضی‌ها دلالت دارد. خلودی که آنچنان باورش دشوار است که خدا به پیامبرش می‌فرماید: به خدا قسم بخور و بگو آری هستند کسانی که در عذاب مخلدند. در قرآن کریم می‌فرماید این عذاب جاودانه برای متکبّرین است: «وَ الَّذینَ کذَّبُوا بِآیاتِنا وَ اسْتَکبَرُوا عَنْها أُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ؛ و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند و در برابر آنها تکبّر ورزیدند، آنها اصحاب آتش هستند و در آتش (جهنم) جاودانه خواهند بود.»

اهل طاعت نباید از خطر تکبّر غافل شوند. تکبّر موجب هلاکت اهل معصیت هم می‌شود. یعنی ممکن است انسان معصیت‌کارِ بدون تکبّر، نجات یابد و نابود نشود. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «ابلیس عصیان کرد و هلاک شد چون معصیتش با تکبّر همراه بود، ولی آدم (ع) معصیت کرد ولی هلاک نشد چون گناهش با تکبّر همراه نبود.» این حدیث نورانی، به روشنی بدتر بودن تکبّر را نسبت به سایر بدی‌ها نشان می‌دهد.

گروه‌های دیگری هم در معرض تکبّر قرار دارند و آنها همه کسانی هستند که در خود حقارت فوق‌العاده‌ای احساس می‌کنند و یا فوق‌العاده احساس حقارت می‌کنند؛ حقارتی که دوستش ندارند، ولی دارند و نمی‌توانند از آن جدا شوند. در این‌باره امیرالمؤمنین (ع) در کلمات مختلفی می‌فرمایند: «همه انسان‌های متکبّر، حقیر هستند» یا «جز انسان فرومایه کسی تکبّر نمی‌کند» یا «جز انسان فرومایه و بی‌نام و نشان کسی تکبّر نمی‌کند.»

معمولاً تکبّر دو صورت دارد: خودبزرگ‌خواهی و خودبزرگ‌بینی. متکبّر چون تمایل دارد خود را بزرگ ببیند، پس فکر می‌کند بزرگ است؛ و یا چون تمایل دارد بزرگ شود، پس از هیچ تلاش عجولانه‌ای برای بزرگ شدن فروگذار نمی‌کند. به هر حال، همان‌طور که می‌بیند، تکبّر در هر دو حالت، انحراف از آن تمایل فطری است.

ندیدن نقش خداوند متعال در بزرگ ساختن انسان و به خود متکی بودن در کسب عوامل بزرگی و یا تمسک به اسباب و علل دنیوی دیگر و در این زمینه به تدبیرها و نقشه‌های پر اشتباه اتّکا کردن، عامل دیگری برای بیراهه رفتن در پاسخ به این تمایل شریف است.

واقعیت این است که بذرِ تکبّر در فطرت انسان وجود دارد که می‌توان آن را «تمایل انسان به بزرگ شدن» نامید. اصل این بذر یک نعمت بزرگ الهی است. ولی معمولاً مشکل این است که ما دقیقاً نمی‌دانیم چگونه باید این بذر را آبیاری کرده و این نیاز روحی خوب را پاسخ دهیم. این وضعیت دربارهٔ خیلی از خوبی‌های ما وجود دارد.

تکبّر یعنی خود را بزرگ پنداشتن؛ و بزرگی پوشالی خود را دوست داشتن؛ و برای حفظ آن، با خوبی‌ها و خوبان عالم جنگیدن؛ و بزرگ‌تر از خود را تحمل نکردن. تکبّر یعنی یکی از اینها و یا همهٔ اینها.

امام صادق (ع) به یکی از اصحاب خود به نام «رفاعة بن موسی» فرمودند: «ای رفاعه، آیا تو را با خبر نکنم از کسی از مردم که بیشترین سهم از گناه را دارد؟» رفاعه عرض کرد: «جانم به فدای شما، با خبر بفرمایید.» حضرت فرمود: «او کسی است که از برادرش در گفتار یا رفتارش عیبی بگیرد تا او را تحقیر کند یا به او تکبّر نماید.»

چه می‌شود که انسان نسبت به دیگران تکبّر می‌ورزد؟ قبلاً گفتیم، وقتی کسی می‌خواهد بزرگی‌طلبی خود را در همین دنیا ارضاء کند و نمی‌خواهد با ملحق شدن به پروردگار بزرگ به عظمت بی‌نهایت برسد، مجبور است برای این و آن قیافه بگیرد و در زمین استکبار بورزد

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است. [راوی می‌گوید] به ایشان عرض کردم: اگر نظرش این باشد که با دیدن گنه‌آلوده بودن دیگری و سلامت [دور از گناه بودن] خودش، از او برتری دارد، چه؟ فرمود: هیهات! هیهات! (چگونه چنین عقیده‌ای پیدا می‌کند) با اینکه شاید گناه او آمرزیده شود ولی تو بازداشت شوی و مورد بازپرسی قرار گیری.»

برای رهایی از صفت تکبّر باید تلاش کنیم تا از هرگونه مقایسه‌ای بین خود و دیگران پرهیز کنیم.

یکی از وجوه استکبار در برابر حضرت حق برشمرده شده است. خداوند متعال صریحاً می‌فرماید: «وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ؛ پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبّر می‌ورزند به زودی با ذلّت وارد دوزخ می‌شوند!»

از آنچه خدا با ابلیس کرد پند بگیرید، زمانی که عمل طولانی و تلاش بسیارش را... به خاطر ‹یک لحظه تکبّر› حبط کرد. پس بعد از ابلیس چه کسی ایمن است که این چنین نافرمانی خدا را نکند؟»

انسان‌های متکبّر از صفای محبت اطرافیان می‌گذرند و حاضر می‌شوند دیگران به خاطر تکبّرشان از آنان حساب ببرند و احترامشان بکنند، ولو دوستشان نداشته باشند. آنها اصلاً اهمیت نمی‌دهند منفور باشند، برایشان فقط این مهم است که محترم باشند. البته به همان احترام ظاهری هم قناعت می‌کنند. اینکه دیگران از آنان حساب ببرند، مایهٔ لذتشان می‌شود؛ ولی اینکه اطرافیانش دوست ندارند سر به تنشان باشد، مایهٔ عبرتشان نمی‌شود.

وقتی دیدید تا خوبی کسی را می‌شنوید، به دنبال خوبی‌های خودتان می‌گردید که کم نیاورید و یا به دنبال بدی‌های او می‌گردید که او از شما برتری پیدا نکند، بدانید غیر از مقداری حسادت، از تکبّر هم بی‌نصیب نیستید.

هر که باور داشته باشد که از دیگران برتر است از مستکبران است.

حسادت هم آن قدر زشت است که همه سعی در انکار کردن آن دارند و به همین دلیل پنهان می‌ماند. حسادت یک عیب فراگیر است، تاجایی که هیچ کس نباید احتمال وجود آن را در خود انکار کند