بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

خدا را خدا را از خرابی‌های زودرس ستم و بی‌داد و از فرجام ناگوار تکبّر؛ که بزرگ‌ترین دام و سهمگین‌ترین نیرنگ شیطان است و چونان زهرهای کشنده در دل‌های مردان فرو می‌رود. هرگز چیزی مانع نفوذ آنها نمی‌شود و هیچ کس از آنها در امان نیست، نه عالِم به خاطر علمش و نه تهیدست به سبب جامه فرسوده‌اش.

پیامبر گرامی اسلام (ص) صریحاً می‌فرمایند: «أحَبُّ المؤمِنینَ إلی اللّه ِ مَن نَصَبَ نَفْسَهُ فی طاعَةِ اللّهِ، و نَصَحَ لاُمّةِ نَبیهِ، و تَفکرَ فی عُیوبِهِ، و أبْصَرَ و عَقَلَ و عَمِلَ؛ محبوب‌ترین مؤمنان نزد خدا کسی است که در راه طاعت خدا خویشتن را به رنج و کوشش افکند، خیرخواه و دلسوز امّت پیامبر او باشد، در عیب‌های خود بیندیشد، بینش و خرد خود را به کار گیرد و کار کند.» می‌بینید که پیامبر بزرگوار اسلام (ص) یکی از کارهایی را که مؤمنین محبوب پروردگار انجام می‌دهند، تفکر در عیوب خویش اعلام می‌فرماید.

یکی از مطالبی که شب معراج خداوند متعال با پیامبر اکرم (ص) در میان گذاشت، در همین زمینه بود. در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند

به‌طور نمادین می‌توان گفت جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

حداقل اثر تکبّر این است که امکان تعلیم را از بین می‌برد. آدم متکبّر که چیزی یاد نمی‌گیرد. یادگیری استعدادی است که نیازمند تواضع است. به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) یادگیری را برای متکبّر منتفی

همیشه باید از توجیه کردن عیوبمان مثل سم مهلک پرهیز کنیم

باید فرزندان خود را تحقیر نکنیم تا در آینده تکبّر نورزند. نباید اطرافیان خود را وادار کنیم تا بخواهند خود را برای ما اثبات کنند و یا لازم ببینند برای حفظ احترام خود در نزد ما، تکبّر بورزند. ما خودمان گرامیشان بداریم.

اساساً یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند. اگرچه برخی با بی‌دقتی از مُجالست با خوبان سودی نمی‌برند، ولی ما باید در جریان مجالست با خوبان به رفتار آنان با دیگران دقت کنیم؛ مثلاً وقتی می‌بینیم که آنها در مواجهه با دیگران عصبانی نمی‌شوند و این نتیجهٔ آن است که برای خود عظمتی قائل نیستند، آن وقت است که علت عصبانیت‌های خود را می‌فهمیم که چیزی جز تکبّر پنهان نیست.

در بین راه‌های جلوگیری از تکبّر پنهان، مهم‌تر از همه تفکر و محاسبهٔ نفس است. وقتی خوب در خود دقت کنیم شاید بتوانیم درون روح خود را ببینیم و در گوشه و کنارهای آن خودبزرگ‌بینی‌هایی را پیدا کنیم. محاسبهٔ نفس مهارت می‌خواهد. برای درک اینکه آیا تکبّری در نهان‌خانهٔ دل داریم یا نه، باید نفس را بازخواست کنیم؛ از نفس خود صادقانه بپرسیم از چه چیزهایی خوشش می‌آید؟ بعد از او بپرسیم آیا اگر بر دیگران تفوق پیدا کند و یا دیگران به برتری او اعتراف کنند، لذت می‌برد؟ اگر پاسخ نفس مثبت بود، ما در درون خود تکبّری پنهان داریم که ممکن است کم یا زیاد باشد.

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.»

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند

گاهی از اوقات نیز، در لایه‌های پنهان و تودرتوی قلبمان، بدی‌هایی مخفی می‌شوند که وقتی زمان و موقعیت را برای تجلی مناسب ببینند، بُروز خواهند کرد. خانهٔ تودرتو و باعظمتِ قلبِ انسان، پَستوهایی دارد که می‌تواند اُموری را در خود پنهان کند. در واقع این ظرفیت روحِ ما است که این اجازه را به ما می‌دهد تا چیزهایی را در آن مخفی نماییم. تنها صفات انسان نیستند که می‌توانند پنهان باشند، بلکه گاهی از اوقات خواسته‌ها و علائق انسان هم می‌توانند جزء امور پنهان در روح انسان باشند.

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «کفی بِالمَرءِ غَباوَةً أن ینظُرَ مِن عُیوبِ النّاسِ إلی ما خَفِی عَلَیهِ مِن عُیوبِه؛ در کودنی آدمی همین بس که عیب‌های مردم را ببیند و عیب‌های خودش بر او پوشیده بماند.»

معمولاً وقتی انسان از عیوب خود غافل باشد یا عیوب خود را نشناسد، به عیوب دیگران می‌پردازد؛ و این یک علامت عمومی و رایج این بیماری است. البته از طرف دیگر، اگر کسی زیاد به عیب‌جویی دیگران بپردازد هم، نتیجه‌اش این می‌شود که عیوب خود را نبیند. این دو ایراد معمولاً در کنار هم هستند.

یکی از دلایل بسیار مهمِّ امتحانات الهی این است که انسان نسبت به عیوبِ خود اطلاع پیدا کند و بفهمد چه بدی‌هایی در وجودش پنهان شده که خودش از آنها بی‌خبر بوده است. اگرچه این امتحانات ممکن است انسان را در معرض خطا قرار بدهد.

اگر ما در اثرِ ارتکاب یک گناه، یک عیب پنهان را در وجود خود شناسایی کنیم و ریشه آن عیب را در اعماق روح خود بسوزانیم، اینجاست که گناه سبب بهشت رفتنِ ما خواهد شد! البته معلوم است اگر انسان گناه نکند و به بهشت برود، جایگاهش در بهشت بهتر خواهد بود.

رسول خدا (ص) در وصیتش به ابوذر می‌فرمایند: «گاهی انسان به واسطهٔ گناهی به بهشت داخل می‌شود.» ابوذر از رسول خدا (ص) می‌پرسد: «چطور چنین چیزی ممکن است؟» حضرت می‌فرمایند: «وقتی گناه موجب شود که انسان بفهمد در اعماق وجودش چه خبر است و عیوب خود را شناخته و درمان کند، این مایهٔ بهشت رفتنش خواهد شد.»

فرهنگ ما هم خیلی به پنهان ماندن عیوبمان کمک می‌کند. ما رسم نداریم از یکدیگر انتقاد کنیم؛ انتقاد را آنچنان که امام صادق (ع) می‌فرمایند، هدیه تلقی نمی‌کنیم. شاید هم بلد نیستیم به‌درستی از یکدیگر انتقاد کنیم. معمولاً هم عادت داریم از هم تعریف می‌کنیم. و به این ترتیب عیب‌هایمان پنهان می‌مانند

شیطان تلاش می‌کند تا انسان خوبی‌هایش را نشناسد، تا از این طریق انسان را به وادی «یأس» و عدم اعتماد به نفس بکشاند. البته از طرف دیگر، وقتی انسان از خوبی‌هایش مطلع شد، شیطان او را به «غرور» مبتلا کرده و تلاش می‌کند تا او را به وادی «عُجب» بکشاند.

یکی از آثار اخلاقی تکبّر این است که به رذائل دیگر کمک می‌کند تا ظاهر شوند.