کتاب رهایی از تکبر پنهان

اساساً یکی از راه‌های مهم خوب شدن، نشست و برخاست با آدم‌های خوب است. برای پیدا کردن تکبّر پنهان هم باید با انسان‌های متواضع نشست و برخاست کنیم تا در مقایسه با الگوی رفتاری و روحیات آنان، به تکبّر احتمالی درونمان پی ببریم. البته این مُجالست در صورتی مفید است که به دنبال اصلاح باشیم، بعضی‌ها هم چون در پی اصلاح خود نیستند، از مُجالست با خوبان بهره‌ای نمی‌برند.

«إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیطانِ تَذَکرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُون؛ پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌گردند.»

امام باقر (ع) می‌فرماید: «وَ اللَّهِ مَا ینْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ.» امام به خداوند سوگند یاد می‌کند که از گناه نجات پیدا نمی‌کند مگر آن کسی‌که به گناهِ خود اقرار کند.

به فرموده امام صادق (ع) اگر انسان از این بلیهٔ بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: «مَن بَرِئَ مِن الکبرِ نالَ الکرامَةَ؛ هرکه از کبر مبرّا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»

چرا به یک «عیب» می‌پردازیم، آیا بهتر نیست از «خوبی‌ها» سخن بگوییم؟ آیا رفع عیب از وجود انسان مهم‌تر از رسیدن به خوبیهاست؟ بله. چون وجود انسان سرشار از پاکی‌های فراوان است، ولی عیوبی که ما داریم مانع بروز این خوبی‌ها و پاکی‌ها می‌شود. اگر عیوب روحی خود را کم کنیم خوبی‌هایمان رو خواهد آمد. شاید به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «اجْتِنَابُ السَّیئَاتِ أَوْلَی مِنِ اکتِسَابِ الْحَسَنَات؛ دوری کردن از بدی‌ها برتر از کسب خوبی‌هاست.»

در شب معراج وقتی پیامبر اکرم (ص) از خداوند متعال سؤال می‌کند: «کدام رفتار با ارزش‌تر است؟» خداوند متعال به کم‌خوری و حفظ زبان اشاره می‌فرمایند، سپس اثر آن را «حکمت» ذکر می‌کنند، بعد اولین اثر این حکمت را خبر یافتن شخص از عیوبش بیان می‌فرمایند

«الکبرُ قد یکونُ فی شِرارِ النّاسِ مِن کلِّ جِنسٍ» یعنی تکبّر ممکن است در آدم‌هایی از هر جنس و گروهی وجود داشته باشد. بنابراین لازم نیست حتماً متکبّرین از ثروتمندان یا فقیران و یا از گروه عالمان یا جاهلان باشند. آن قدر ابلیس ملعون این تکبّر را ارزان کرده که همه می‌توانند مشتری شوند.

در این‌باره امیرالمؤمنین (ع) در کلمات مختلفی می‌فرمایند: «همه انسان‌های متکبّر، حقیر هستند» یا «جز انسان فرومایه کسی تکبّر نمی‌کند» یا «جز انسان فرومایه و بی‌نام و نشان کسی تکبّر نمی‌کند.» امام صادق (ع) هم دربارهٔ اینکه چنین افرادی به دلیل احساس حقارت و ذلتی که در درون خود می‌یابند، تکبّر می‌کنند، می‌فرمایند: «ما مِن رَجُلٍ تَکبَّرَ أو تَجَبَّرَ إلا لِذِلَّةٍ وَجَدَها فی نفسِهِ؛ هیچ انسانی تکبّر یا ستمگری نمی‌کند، مگر به‌خاطر ذلت و حقارتی که در نفس خود احساس می‌کند.»

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «أَکرِهْ نَفْسَک عَلَی الْفَضَائِلِ فَإِنَّ الرَّذَائِلَ أَنْتَ مَطْبُوعٌ عَلَیهَا» یعنی اگر خود را وادار به خوبی‌ها نکنی، طبیعتاً به بدی‌ها کشیده می‌شوی. یعنی هرچند فطرت تو الهی است ولی طبیعت تو به سمت رذائل گرایش دارد.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «إیاک و الکبرَ، فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ و ألأَمُ العُیوبِ، و هُو حِلیةُ إبلیسَ؛ از تکبّر بپرهیز، که آن بزرگ‌ترین گناهان، و دردناک‌ترین عیب‌ها، و زیور شیطان است.» در کلام دیگری امیرالمؤمنین (ع) کبر را در رأس هر طغیانی قرار می‌دهند: «اِحذَرِ الکبْرَ؛ فإنّهُ رأسُ الطُّغیانِ و مَعصیةُ الرَّحمانِ»