بریده‌هایی از کتاب رهایی از تکبر پنهان

بعضی وقت‌ها چون انسان زورش به بزرگ‌تر نمی‌رسد، تکبّر نمی‌کند ولی زمانی که فرصت پیدا کرد، تمام تکبّر پنهان و متراکم خود را بر سر دیگری خالی می‌کند. این وضعیت دربارهٔ آنان که به پیامبر (ص) تکبّر نکردند، و تمام تکبّر خود را در مواجهه با علی (ع) بروز دادند، صادق است. البته آنها هم‌سطح امیرالمؤمنین (ع) نبودند، ولی شاید ادعای هم‌طرازی داشتند.

هیچ‌گاه نباید انتظار داشته باشیم که تکبّر به نایب امام زمان (عج) در جامعه به وجود نیاید. هیچ دلیل منطقی برای عدم وجود چنین تکبّری در بعضی‌ها که استعداد تکبّر را دارند وجود ندارد. ائمهٔ هدی (ع) با آن همه عظمت و نورانیت مطلق، دشمنان متکبّر داشتند، چگونه دوستان آنها، خصوصاً اگر در صدر قرار بگیرند، چنین حسودان و دشمنان متکبری نداشته باشند؟ برای دشمنان متکبّر ولی‌فقیه، تفاوتی نمی‌کند که ولی‌فقیه چه فضائلی دارد، دل آنها به هیچ عنوان نسبت به او نرم نخواهد شد.

در روایات، مکرراً از فتنه‌های آخرالزمان که خوب و بد را از هم جدا می‌کند، سخن گفته شده است. خب، قلوب ما در آخرالزّمان دربارهٔ چه صفتی باید بیشتر مورد امتحان قرار بگیرد؟ چه صفتی مهم‌تر از تکبّر؟ وقتی مهم‌ترین ویژگی جامعهٔ مهدوی تواضع در برابر ولی خداست، معلوم است که باید قبل از ظهور متکبّرین به ولایت به قدر کافی رسوا و نابود شده باشند تا مقدمات فرج پدید بیاید. در زمان غیبت امام زمان (عج) چگونه می‌توانیم بدانیم که آیا نسبت به ایشان تکبّر داریم یا نه؟ سنجش این معنا در زمان غیبت با «ولی‌فقیه»، که به یک معنا نائب امام زمان (عج) است، ممکن می‌شود. باید معلوم شود چه کسانی نمی‌توانند به ولی‌خدا تواضع کنند. الان بعضی‌ها هستند که نسبت به نایبِ امام زمان تکبّر دارند. با این گونه افراد هرچه بحث کنیم، متقاعد نخواهند شد.

یکی از مظاهر تکبّر به امامان معصوم (ع) در دوران غیبت این است که نسبت به اظهار محبت و بیان مدح و منقبت ائمه (ع) حساسیت نشان داده شود. بعضی‌ها زورشان می‌آید بینند جمعیت قابل توجهی با احساسات و شور زایدالوصفی به ابراز علاقه نسبت به اهل بیت (ع) می‌پردازند. این‌ها معمولاً با هزار بهانه و حرف‌های مختلف کوته‌فکرانه و یا به اصطلاح روشنفکرمأبانه و یا حتی متحجرانه و مقدس‌مآبانه، به مخالفت با مداحی و عزاداری اهل بیت (ع) می‌پردازند. این آمادگی باید در مردم ایجاد شود و به این حدّ از بصیرت برسند که اگر امام زمان (عج) متکبّرانی را که به ظاهر آدم‌های خوبی هستند، گردن زد، ناراحت نشوند، تعجّب نکنند و دلشان به‌رحم نیاید.

امام کاظم (ع) در فضیلت حمزهٔ سیدالشهداء و روشن ساختن علت شدت احترام او نزد پیغمبر اکرم (ص)، به موضوع پذیرش ولایت و جانشینی علی (ع) از جان و دل توسط حمزهٔ سیدالشّهدا اشاره می‌فرمایند. با اینکه جناب حمزه به‌لحاظِ سنّ و سال خیلی بزرگ‌تر از علی (ع) بود امّا در مقابلِ جوانی که شاید جای فرزندِ او محسوب می‌شد، یک ذرّه تکبّر نکرد؛ و این کارِ هر کسی نیست.

معمولاً اگر کسی تکبّر داشته باشد، و نخواهد یا نتواند آن را مستقیماً در مقابل خدا و یا امر خدا بروز دهد، تکبّر خود را نسبت به اولیای خدا بروز خواهد داد. تکبّر به ولی‌خدا یعنی عقده‌گشایی کسی که کُفر و کِبر وجودش را گرفته و نتوانسته یا نخواسته آن را مستقیماً در نپذیرفتن دین بروز دهد؛ نتوانسته چون زورش به خدا نمی‌رسیده، یا نخواسته چون آبروریزی‌اش بیشتر بوده. تکبّر به ولی‌خدا یعنی انسان نتواند عظمت خدادادی اولیای خدا را تحمل کند، یا نتواند به آنها به عنوان بزرگ‌تر تواضع کند،

اگر در مقابل ما به مؤمنی اهانت کنند و ما سکوت کنیم، خدا به سختی ما را مجازات خواهد کرد. در اینجا جا دارد به داستانی که امام زین‌العابدین (ع) از زمان امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند، اشاره کنیم: در زمان امیرالمؤمنین دو تن از یاران ایشان را عقرب گزیده بود و دو ماه در بستر افتاده بودند. حضرت آن دو را خواستند و حالشان را جویا شدند. آنها نیز از وخامت حالشان شکایت کردند. حضرت به آنها فرمود: «از گناهی که شما را به این روز انداخته استغفار کنید.» وقتی از گناه خود جویا شدند، حضرت به نفر اول فرمود: «آیا به خاطر می‌آوری که روزی فلانی به سلمان به خاطر موالات ما طعنه زد و عیب گرفت ولی تو با اینکه ترسی از خودت، خانواده‌ات، فرزندانت و اموالت نداشتی، (یعنی در موقعیت تقیه نبودی) از او دفاع نکردی؟ این درد به خاطر همان واقعه است.

در آیه‌ای از آیات نورانی قرآن خداوند متعال صریحاً از سجده یاد می‌کند و به‌طور خاص سجده کردن را علامت عدم وجود تکبّر اعلام می‌فرماید: «إِنَّ الَّذینَ عِنْدَ رَبِّک لا یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ یسْجُدُونَ؛ آنها که (در مقام قرب) نزد پروردگار تو هستند، (هیچ‌گاه) از عبادتش تکبر نمی‌ورزند، و او را تسبیح می‌گویند، و برایش سجده می‌کنند.» از اینجا معلوم می‌شود چرا اولیاء خدا و اهل معرفت این همه بر سجده کردن تأکید فرموده‌اند.

اگر انسان دچار تکبّر پنهان شود، دیگر تحلیل‌ها و موضع‌گیری‌های او ناشی از اندیشه و تفکر نخواهد بود.

به‌طور نمادین می‌توان گفت جنود شیطان برای اِغوای انسان‌ها یک ذکر کلیدی دارند که دائماً آن را به عنوان دستورالعمل خود زمزمه می‌کنند و آن ذکر این است: «یا مأیوس و یا مغرور» و با این دو ترفند یعنی مأیوس کردن و مغرور کردن، نمی‌گذارد هیچ‌وقت انسان در حدّ تعادل بماند.

با فردِ متکبّر بحث نکنید، او هیچ وقت متقاعد نمی‌شود.

عجله در قضاوت و عجله در رسیدن به نتیجه، دو نوع عجلهٔ مهلک در همهٔ خطاهای ما هستند. ندیدن نقش خداوند متعال در بزرگ ساختن انسان و به خود متکی بودن در کسب عوامل بزرگی و یا تمسک به اسباب و علل دنیوی دیگر و در این زمینه به تدبیرها و نقشه‌های پر اشتباه اتّکا کردن، عامل دیگری برای بیراهه رفتن در پاسخ به این تمایل شریف است.

درست است که رسیدن به درجات عالی بهشت دشوار است، ولی جهنّم نرفتن نیز کارِ آسانی است. کافی است از بدی‌های خود خبر داشته باشیم. این آگاهی از بدی‌ها برکات متعدد و مهمی در پی دارد و به سهولت می‌تواند موجب نجات انسان بشود.

حتی برای آدم‌های بد هم نباید قیافه گرفت.

یکی از مشکلات اساسی ما آدم‌ها بلای دائمی «مقایسه» است که در خیلی از زمینه‌ها موجب گرفتاری‌های متعدد می‌شود. فضای مقایسه بستر خوبی برای بروز صفت تکبّر است. وقتی ببینیم کسی دارد از ما بزرگ‌تر می‌شود، و یا نتوانیم در مقابل بزرگی کسی کوچکی کنیم، طبیعتاً تکبّر ما بروز پیدا کرده و خرابمان می‌کند. برای رهایی از صفت تکبّر باید تلاش کنیم تا از هرگونه مقایسه‌ای بین خود و دیگران پرهیز کنیم.

یک راه حل خوب برای مأیوس نشدن در اثر آگاهی از عیوب، این است که هر گاه از عیب خود مطّلع شدیم، به آغوشِ رحمت خداوند پناه ببریم و به عیوب خود اعتراف کرده، از خداوند عذرخواهی کنیم. بدانیم که خدا دوستمان دارد و بندهٔ خود را رها نکرده و عیب ما را برطرف خواهد کرد

تکبّر نه تنها سبب بزرگ شدن انسان نمی‌شود، بلکه برعکس انسان را نزد دیگران بی‌مقدار می‌کند.

در واقع می‌توان گفت خداوند برای هدایت آدمِ مستکبر اقدامی نمی‌کند؛ زیرا فایده‌ای ندارد.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «إنّما الکبرُ إنکارُ الحَقِّ؛ به درستی که تکبّر چیزی نیست جز انکارکردن حق.»

علی (ع) می‌فرمایند: «إِذَا تَفَقَّهَ الرَّفِیعُ تَوَاضَعَ؛ هرگاه یک صاحب‌منصب و انسان بزرگ، برای دانستن چیزی تلاش کند، تواضع کرده است» یعنی تواضع یک صاحب مقام را می‌توان در میزان دقت او در بررسی کردن و خوب فهمیدن مشاهده کرد